banki
 
Encyklopedia PWN
banki
[wł. banca ‘stół’, ‘ława’],
ekon. przedsiębiorstwa zajmujące się pośrednictwem finansowym polegającym na gromadzeniu depozytów i udzielaniu kredytów.
Współcześnie banki świadczą również inne usługi finansowe i ubezpieczeniowe. Dochodami banku są wpływy z odsetek od udzielanych kredytów oraz opłaty i prowizje pobierane od klientów za świadczone usługi.
Historia. Pierwsze operacje bankowe polegały na wymianie pieniędzy kruszcowych (monet), bitych przez władców, i udzielaniu oprocentowanych pożyczek. Były one znane już w starożytności. Wyodrębniła się wtedy grupa kupców handlujących pieniądzem, którzy z czasem zaczęli przyjmować na przechowanie depozyty i udzielać kredytów. Pierwsze pisane dokumenty, zaświadczające te transakcje, pochodzą z III w. p.n.e. z Mezopotamii, gdzie też w II w. p.n.e. ukształtowała się podstawowa bezgotówkowa forma obiegu pieniądza, weksel. Jednocześnie pojawiły się prywatne domy bankowe oraz kredyty hipoteczne. Instytucje te występowały również w starożytnej Grecji i Rzymie, następnie zostały przejęte przez Bizancjum i Arabów. Starożytne wzory, za pośrednictwem Bizancjum i Arabów, już w X w. trafiły do włoskich republik kupieckich. Do obsługi transakcji handlowych było konieczne wymienianie monet. Pierwsi zawodowi bankierzy, trudniący się wymianą pieniędzy, pojawili się we Włoszech. Pierwszy bank powstał 1156 w Wenecji. W XII w. upowszechnił się we Włoszech obrót wekslami. Rozwój niektórych usług finansowych łączył się z handlem międzynarodowym, gdyż kupcy przyjmowali depozyty, wydając w zamian podróżnym dokumenty adresowane do swych partnerów handlowych w innych miastach, zlecające wypłatę określonej w nich sumy; chroniło to przed rabunkiem gotówki. Rozwój banków był hamowany przez Kościół katolicki, który zakazywał pożyczek na procent, uznając je za lichwę; dlatego udzielaniem kredytów trudnili się Żydzi. Dopiero święty Tomasz z Akwinu złagodził tradycyjne stanowisko Kościoła — nie dopuszczał wprawdzie lichwy, ale pozwalał na wynagradzanie wierzyciela przez dłużnika, gdy ten nie oddawał długu w przewidzianym terminie. Umożliwiło to handel wekslami i obchodzenie kościelnego zakazu pobierania odsetek, gdyż przy zakupie weksla płacono zań cenę niższą od nominalnej ze względu na koszt ryzyka, że nie zostanie on wykupiony w terminie. W średniowieczu operacje bankowe prowadził również zakon templariuszy. Początkowo były one związane z pielgrzymkami do Ziemi Świętej. Zakon udzielał pożyczek na ten cel również w postaci kredytu zabezpieczonego na nieruchomościach. Ponadto templariusze przyjmowali wpłaty w siedzibach zakonu, depozyty, prowadzili rachunki bieżące klientów, udzielali pożyczek, wypłacali renty, dokonywali przekazów do miejscowości w wielu krajach Europy i Azji. Ukoronowaniem bankowej działalności zakonu było zarządzanie skarbcem króla Francji, aż do uwięzienia 1307 templariuszy we Francji i zagarnięcia ich majątku.
Kolejna faza rozwoju banków była związana z wprowadzeniem pieniądza papierowego. Wprawdzie w Chinach stało się to już 812, a w X w. pieniądz papierowy był tam już w powszechnym użyciu, jednak w Europie wprowadzono banknoty dopiero w XVII w. Jako pierwszy w Europie przywilej emisji banknotów uzyskał 1661 Bank Szwedzki, następnie 1694 Bank Anglii. Od tego czasu banki zaczęły pełnić funkcje emisyjne. Początkowo były to z reguły banki prywatne, działające na podstawie królewskich przywilejów. W XVIII i XIX w. rozwój banków był związany z rodziną Rothschildów, która w ocenie współczesnych uchodziła za najbogatszą w Europie. W 1850 majątek J. Rothschilda był szacowany na 600 mln franków (o 150 mln więcej niż majątek pozostałych francuskich bankierów); H. Heine napisał o nim: „pieniądz jest bogiem naszych czasów, a Rothschild jego prorokiem”.
Szybki rozwój banków był związany z rewolucją przemysłową i kształtowaniem się kapitalizmu. Stosunki towarowo-pieniężne zawładnęły wtedy niemal całym życiem gospodarczym, a pieniądz przekształcił się w kapitał. Banki stały się przedsiębiorstwami handlującymi kapitałem pieniężnym i pośredniczącymi między wierzycielami a dłużnikami. Z jednej strony więc banki mobilizowały wolne kapitały i drobne oszczędności, z drugiej zaś — wypożyczały zgromadzone środki przedsiębiorcom. W rezultacie drugiej rewolucji technicznej i będących jej następstwem procesów koncentracji produkcji i kapitału, zmiany wolnorynkowych struktur rynku na monopolistyczne i oligopolistyczne, powstania prawnych podstaw tworzenia spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz rozwoju giełd papierów wartościowych, wystąpiły nowe zjawiska w funkcjonowaniu banków. Pojawiły się nowe formy powiązań banków z przedsiębiorstwami. Polegały one m.in. na: 1) udzielaniu przez banki kredytu inwestycyjnego i zakładaniu przez banki nowych przedsiębiorstw, zwykle w formie spółek akcyjnych; 2) skupywaniu przez banki akcji przedsiębiorstw — dzięki posiadaniu kontrolnych pakietów akcji, banki uzyskiwały kontrolę nad całością działalności przedsiębiorstwa; 3) rozprowadzaniu przez banki papierów wartościowych wypuszczanych przez przedsiębiorstwa. Jednocześnie z angażowaniem się kapitału bankowego w przedsiębiorstwa przemysłowe następowało wprowadzenie kapitału przemysłowego do bankowości na drodze zakupu przez przedsiębiorstwa przemysłowe akcji banków oraz przez zakładanie przez monopole przemysłowe własnych banków. W ówczesnych uprzemysłowionych krajach istniały formalne zakazy łączenia działalności bankowej z inną działalnością gospodarczą. Odmienne rodzaje działalności mogły prowadzić odrębne osoby prawne, nie wykluczało to jednak więzi kapitałowych. Powstawały grupy kapitałowe kontrolujące, przez udziały w spółkach akcyjnych, różne rodzaje działalności, w tym również działalność bankową. W następstwie połączenia kapitału bankowego z przemysłowym powstał kapitał finansowy oraz ukształtowała się oligarchia finansowa — grupa największych posiadaczy kapitału finansowego, skupiających w swych rękach kierownicze stanowiska zarówno w największych bankach, jak i w największych monopolach przemysłowych, odgrywających decydującą rolę w życiu gospodarczym w okresie imperializmu.
Kolejne ważne zmiany w funkcjonowaniu banków zostały spowodowane przez wielki kryzys gospodarczy 1929–33. Przyczyniła się do tego zwłaszcza fala bankructw banków na początku lat 30. w Stanach Zjednoczonych. Wiele milionów amerykańskich obywateli straciło wtedy oszczędności. Od tego czasu datuje się wprowadzenie gwarancji bankowych dla posiadaczy wkładów oszczędnościowych. W Europie po wielkim kryzysie nastąpiły nacjonalizacje banków emisyjnych i proces ten trwał do pierwszych lat powojennych. Ukształtowały się wtedy współczesne systemy bankowe z wyraźnym oddzieleniem zakresu działania banków emisyjnych i komercyjnych oraz określeniem roli nadzoru bankowego. Rozwój rynków finansowych w okresie powojennym doprowadził do znacznej modyfikacji funkcjonowania banków. W wielu krajach najwyżej rozwiniętych rozszerzyły one zakres świadczonych usług, głównie o usługi ubezpieczeniowe i inne, związane głównie z obsługą rynku kapitałowego. Obecnie występuje tendencja do zapewnienia klientom banku wszechstronnych usług związanych z zarządzaniem finansami w jednym oddziale banku.
Ostatnią ważną modyfikacją funkcjonowania systemów bankowych było pojawienie się banków międzynarodowych. Pierwszy z nich, Bank Rozrachunków Międzynarodowych, został założony 1930, głównie do obsługi niemieckich reparacji wojennych. Kolejne powstały po II wojnie światowej i były związane z rozwojem instytucji międzynarodowych oraz procesami integracji gospodarczej.
Operacje bankowe. Sposoby i techniki wykonywania czynności bankowych klasyfikuje się wg różnych kryteriów. Najważniejsze jest kryterium przedmiotu działania. Zgodnie z nim wyróżnia się operacje bierne (pasywne), czynne (aktywne) i usługowe (pozabilansowe). Podział ten znajduje swoje odzwierciedlenie w bilansie banku. Rezultaty operacji biernych są zapisywane po stronie pasywów banku, rezultaty zaś operacji czynnych po stronie aktywów. Rezultaty operacji usługowych nie znajdują odbicia w bilansie banku, gdyż nie prowadzą one do powstania między bankiem a zleceniodawcą stosunków zobowiązaniowych ani wierzycielskich. Operacje bierne polegają na gromadzeniu środków przez zaciąganie zobowiązań: przyjmowanie wkładów (depozyt) od osób fizycznych i prawnych, emitowanie obligacji i innych papierów wartościowych (certyfikatów, weksli), zaciąganie kredytów. Operacje czynne polegają na udzielaniu kredytów: gotówkowych, bezgotówkowych, pożyczek w rachunku bieżącym, dyskoncie weksli, pożyczek lombardowych (pod zastaw papierów wartościowych), pożyczek hipotecznych (pod zastaw nieruchomości). Zabezpieczeniem operacji czynnych są środki zgromadzone w rezultacie operacji biernych. Operacje usługowe są wykonywane przez bank na rachunek i zlecenie ich klientów. Typowe operacje usługowe to prowadzenie rachunków bankowych osób fizycznych i prawnych, dokonywanie rozliczeń pieniężnych (obrót żyrowy, żyro), udzielanie i przyjmowanie gwarancji i poręczeń, otwieranie i obsługa akredytyw (akredytywa dokumentowa), obsługa linii kredytowych, operacje instrumentami finansowymi zabezpieczające przed ryzykiem, obsługa papierów wartościowych, wymiana walutowa, usługi doradcze, inkaso, usługi skarbcowe.
Według form rozliczeń operacje dzieli się na gotówkowe i bezgotówkowe. Rozliczenia gotówkowe są przeprowadzane za pomocą czeku gotówkowego lub w formie wpłaty i wypłaty gotówki. Najczęściej spotykane formy rozliczeń bezgotówkowych to: polecenia przelewu, czeki rozrachunkowe, akredytywy, karty płatnicze.
Według rodzaju waluty wyróżnia się operacje w walucie danego kraju (np. w złotych) i operacje w walucie obcej (np. w dolarach USA). Według podmiotów wyróżnia się: operacje własne, operacje klientów i operacje obce. Według terytorium operacje dzieli się na: operacje krajowe i operacje zagraniczne oraz operacje międzybankowe i operacje międzyoddziałowe. Ponadto, w zależności od ustawodawstwa danego kraju, banki mogą świadczyć inne usługi związane np. z rynkiem kapitałowym lub ubezpieczeniami.
Rodzaje banków. Rozwój systemów bankowych doprowadził do daleko idącej specjalizacji instytucji bankowych i kredytowych. We współczesnych gospodarkach rynkowych system bankowy obejmuje następujące podstawowe grupy banków: emisyjne, handlowe, instytucje kredytu długoterminowego dla przemysłu, hipoteczne, rolne i melioracyjne, komunalne, spółdzielnie kredytowe i kasy oszczędności.
Banki emisyjne zajmują się emitowaniem banknotów. Początkowo na terenie każdego kraju było kilka banków, zwykle prywatnych, posiadających przywilej emisji banknotów. Stopniowo liczba banków emisyjnych była ograniczana i obecnie w każdym państwie (z wyjątkiem USA) działa jeden bank emisyjny. Banki emisyjne są nazywane także bankami centralnymi, dlatego że posiadają monopol emisji pieniądza, finansują inne banki oraz ze względu na wielkość gromadzonych przez nie środków, ale przede wszystkim ze względu na centralną pozycję zajmowaną przez nie w aparacie gospodarczym. W miarę wzrostu ingerencji państwa w gospodarkę, banki centralne stawały się w coraz większym stopniu narzędziem polityki gospodarczej poszczególnych rządów, a ich stosunki ze skarbem państwa coraz bardziej się zacieśniały. W okresie I wojny światowej rządy uzyskały decydujący wpływ na politykę banków centralnych. Ułatwiało to finansowanie wydatków wojennych, ale doprowadziło, zwłaszcza w Niemczech i innych krajach środkowej Europy, do hiperinflacji. W okresie międzywojennym zaczęło się odradzać dążenie do usamodzielnienia banków centralnych, które zostało osłabione przez wielki kryzys 1929–33. W jego następstwie 1938 upaństwowiono centralny Bank Kanady (Bank of Canada), na własność państwa przeszedł też Bank Nowej Zelandii. Po II wojnie światowej zostały upaństwowione: Bank Francji (1945), Bank Anglii (1946), Bank Holenderski (1948). Współcześnie państwowa forma własności banku emisyjnego jest raczej normą, chociaż występują wyjątki od tej reguły. Ważnym problemem jest usytuowanie banku centralnego w strukturach władzy państwowej. Niezależne banki centralne, np. Niemiecki Bank Federalny, samodzielnie prowadzą politykę pieniężną. Mogą one przeciwstawiać się dążeniom polityków do sztucznego nakręcania koniunktury (np. przed wyborami) przez ekspansywną politykę pieniężną — dodatkową emisję pieniądza lub dopuszczenie do nadmiernej kreacji pieniądza przez system bankowy. Konsekwencją niezależności banku centralnego może być niedostosowanie polityki pieniężnej (zależnej od banku centralnego) i polityki fiskalnej (zależnej od rządu). Obecne funkcje banków emisyjnych to: 1) emitowanie pieniądza; 2) kontrola nad kreacją pieniądza przez system bankowy; 3) obsługa kasowa aparatu państwowego; 4) występowanie w roli organu rozliczeń międzynarodowych; 5) stabilizacja systemu bankowego przez pełnienie funkcji banku banków. Banki emisyjne z reguły prowadzą też politykę pieniężną państwa. W celu przeciwdziałania inflacji i stabilizowania siły nabywczej pieniądza banki emisyjne posługują się stopą redyskonta, operacjami otwartego rynku i stopą rezerw obowiązkowych. Dla ustabilizowania kursu walutowego (kurs walutowy — Systemy kursu walutowego) w systemie kursów stałych lub regulowanych zarządzały one ponadto rezerwami walutowymi państwa. W systemie płynnych kursów walutowych banki centralne są zmuszone bronić kursu walutowego przed międzynarodowym kapitałem spekulacyjnym. Ze względu na jego potencjał, banki centralne często współpracują ze sobą, by obrona była bardziej efektywna.
Banki handlowe to instytucje kredytu krótkoterminowego. Przedmiotem ich działalności jest przede wszystkim przyjmowanie wkładów krótkoterminowych lub płatnych na żądanie i udzielanie kredytów krótkoterminowych. Ponadto banki handlowe zajmują się rozprowadzaniem nowych emisji akcji oraz obligacji spółek akcyjnych. Łączą one wtedy funkcje banków handlowych z funkcjami banków inwestycyjnych. W krajach rozwiniętych banki handlowe przeszły proces intensywnej koncentracji. W Wielkiej Brytanii 5 największych posiada ok. 90% wkładów bankowych, we Francji dominują 4 znacjonalizowane banki handlowe, w Niemczech — 3. W ogromnym stopniu jest skoncentrowany również japoński system bankowy. Proces koncentracji uległ nasileniu w latach 90. Do największych transakcji doszło w Stanach Zjednoczonych: 1998 Travelers przejął Citicorp za 72 mld dolarów USA, a Nations Bank przejął Bank America za 60 mld dolarów USA (dla porównania — PKB Polski 1998 wynosił 125 mld dolarów USA). Wskutek fuzji 3 czołowych banków japońskich — Industrial Bank of Japan, Dai-Ichi Kangyo Bank oraz Fuji Bank — 2000 ma powstać pierwszy w historii świata bank, którego aktywa przekroczą bilion dolarów USA (1211 mld). W 1998 pod względem aktywów największymi bankami świata były: Deutsche Bank (735 mld dolarów USA), UBS Group (687 mld dolarów USA), Citi Group (668 mld dolarów USA), Bank of America (617 mld dolarów USA), Bank of Tokyo-Mitsubishi (579 mld dolarów USA).
Banki inwestycyjne prowadzą działalność na rynku kapitałowym i rynku przedsiębiorstw. Obsługują one transakcje związane z przejmowaniem firm i prowadzą doradztwo w tym zakresie. Ze względów historycznych, głównie ze względu na stopień rozwoju rynku kapitałowego, najwięcej tych transakcji przeprowadza się w USA. Najbardziej znane amerykańskie banki inwestycyjne to: Merrill Lynch, Salomon Bros., Lazard Freres, Morgan Stanley, Goldman Sachs i J.P. Morgan.
Banki hipoteczne udzielają kredytów długoterminowych zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. Odegrały one ogromną rolę w rozwoju budownictwa.
Spółdzielnie kredytowe gromadzą wkłady i udzielają drobnych kredytów swoim członkom. Powstały przede wszystkim w celu generowania kredytu dla rolników, rzemieślników, drobnych kupców, którzy ze względu na brak wymaganych zabezpieczeń mieli trudności z uzyskaniem kredytu w dużych bankach.
Kasy oszczędnościowe gromadzą drobne wkłady oszczędnościowe gospodarstw domowych i lokują te środki w papierach wartościowych.
Oprócz wymienionych wyżej najważniejszych typów banków istnieją banki wyspecjalizowane w pewnym rodzaju działalności, np. zakładane przez duże firmy samochodowe do obsługi ratalnej sprzedaży samochodów; pierwszy taki bank założył 1918 General Motors.
Banki w gospodarce socjalistycznej. Zostały znacjonalizowane, scentralizowane i całkowicie podporządkowane centralnemu planiście. Pełniły one odmienne funkcje niż banki w gospodarce rynkowej, gdyż w gospodarkach socjalistycznych nie istniał pieniądz rozumiany jako uniwersalny ekwiwalent dóbr. Również stopy procentowe nie odzwierciedlały relacji na rynku pieniężnym, ryzyka związanego z udzieleniem kredytu oraz stopy inflacji, która w krajach socjalistycznych była wysoka, ale ukryta. Nadrzędną rolę w socjalistycznym systemie bankowym odgrywał bank emisyjny, który zajmował się również kredytowaniem przedsiębiorstw państwowych. Ze względu na ujemne realne stopy procentowe, kredyt był często jeszcze jedną formą dotacji dla przedsiębiorstw. W systemie bankowym były wyodrębnione banki gromadzące oszczędności ludności — z reguły były to oszczędności przymusowe, powstałe z braku wystarczającej ilości dóbr konsumpcyjnych, albo też wynikające ze specyficznych regulacji prawnych (np. książeczki mieszkaniowe). Ponadto istniały nieliczne banki wyspecjalizowane, np. w obsłudze handlu zagranicznego, oraz banki spółdzielcze, obsługujące prywatne rzemiosło. Banki w gospodarce socjalistycznej utraciły swą naturalną funkcję pośredników finansowych przekształcających oszczędności w inwestycje. Niewymuszone oszczędności były gromadzone w różnych dobrach i walutach zagranicznych. Inwestycje zależały od decyzji centralnego planisty. Również emitowane bilety bankowe nie były pieniądzem w ekonomicznym sensie tego słowa.
Sławomir Sztaba
Bibliografia
A. Kaźmierczak Pieniądz i bank w kapitalizmie, Warszawa 1993;
J. Świderski Podstawy operacji bankowych, Warszawa 1999.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Bydgoszcz, siedziba Banku Rozwoju Eksportu fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Dom pod Orłami, projektu Jana Heuricha mł. (1913–17)fot. A. Rowicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia