balet

balet

[wł. < łac. ballare ‘tańczyć’],

forma widowiska teatralnego, którego zasadnicze elementy stanowią ruch, muzyka i oprawa scenograficzna, powiązane wspólną myślą przewodnią.

Potocznie słowo balet określa grupę twórczą reprezentującą jednolity kierunek artystyczny (np. Balet XX Wieku) i całokształt sztuki baletowej danego kraju (np. balet rosyjski). Początek baletu to renesansowe widowiska dworskie we Włoszech, złożone z recytacji, śpiewu, muzyki, pantomimy i tańca. W XVI–XVII w. na francuskim dworze królewskim balet przybrał formę widowiska o mitologicznej treści, wykonywanego przez dworzan, w XVIII w. — formę opery-baletu, z wirtuozowskimi popisami już zawodowych tancerzy (M. Camargo, A. i G. Vestris, M. Guimard, J. Dauberval). Oderwanie baletu od opery nastąpiło głównie dzięki działalności J.G. Noverre’a, który w 2. połowie XVIII w. stworzył ballet d’action (dramat baletowy), podlegający wszystkim prawom dramaturgii, wyrażający uczucia i działania ludzkie wyłącznie za pomocą pantomimy i tańca. Inni reformatorzy działający we Włoszech (S. Vigano, C. Blasis) ukształtowali podstawy stylu romantycznego w balecie. Źródłem zmian w stosunku do XVIII w. było wyzwolenie się z kręgu tematyki mitologicznej, sięgnięcie do podań ludowych i tańców narodowych; manifestem baletu romantycznego była Sylfida J. Schneitzhoffera, a głównym dziełem — Giselle A. Adama. Dominował taniec kobiecy (balerina w powiewnej sukni, tańcząca na pointach); sławę najwybitniejszych balerin epoki zdobyły: M. Taglioni, C. Grisi i F. Elssler, a najlepszego tancerza i choreografa — J. Perrot. W 2. połowie XIX w. nowym centrum sztuki baletowej stała się Rosja; twórcami baletu rosyjskiego w tym okresie byli: Duńczyk Ch. Johanssen i Francuz M. Petipa, który tworzył wielkie ballets-divertissements, ściśle podzielone na numery taneczne i pantomimiczne, eksponujące wirtuozerię primabaleriny (Jezioro łabędzie i Śpiąca królewna P. Czajkowskiego). Przeciwko zrutynizowaniu tańca baletowego wystąpiła na początku XX w. I. Duncan; odrzucając kanony techniki baletowej i stroju klasycznego, sięgnęła po nową muzykę, uzależniając od niej nieskrępowany żadnymi regułami ruch. Pod jej wpływem powstał program reformy baletu tradycyjnego M. Fokina (związanie widowiska baletowego w dramaturgicznie zwartą całość, równorzędne traktowanie muzyki, scenografii i tańca, podporządkowanych wspólnej idei widowiska). Postulaty Fokina realizowano głównie w Les Ballets Russes S. Diagilewa (Ognisty ptak i Pietruszka I. Strawinskiego, także balety innych kompozytorów i choreografów). Najwybitniejszymi tancerzami epoki byli: A. Pawłowa, W. Niżyński, M. Krzesińska, T. Karsawina. Balet współczesny posługuje się wzorami akademickimi (balet w Rosji) i nawiązuje do tradycji Les Ballets Russes (Royal Ballet w Londynie, Opera w Paryżu); tworzy także nowe formy, np. balet dramatyczny (w Rosji, m.in. Romeo i Julia S. Prokofjewa, Spartakus A. Chaczaturiana), balety interpretujące tańcem muzykę symfoniczną, oryginalne balety włączające słowo i śpiew. Współczesne oblicze sztuki baletowej stworzyli wybitni choreografowie w wielu krajach, m.in. w USA (A. Ailey, G. Balanchine, M. Cunningham, M. Graham, J. Robbins, P. Taylor), we Francji (M. Béjart, S. Lifar, R. Petit), w Wielkiej Brytanii (F. Ashton, J. Cranko, K. MacMillan, A. Tudor), w Niemczech (P. Bausch, W. Forsythe, K. Jooss, J. Neumeier), w Holandii (J. Kylián, R. van Dantzig, H. van Manen), w Szwecji (B. Cullberg), w Rosji (K. Golejzowski, J. Grigorowicz, L. Ławrowski, O. Winogradow, R. Zacharow). W kreowanych przez nich baletach tańczyli m.in.: A. Alonso, N. Biessmiertnowa, M. Fonteyn, Y. Chauviré, E. Evdokimova, C. Fracci, S. Guillem, M. Graham, I. Kołpakowa, N. Makarowa, A. Markova, N. Pawłowa, M. Plisiecka, G. Ułanowa, M. Barysznikow, E. Bruhn, P. Bartoluzzi, P. Dupond, R. Nuriejew, F. Rizumatow, W. Wasiljew. W Polsce balet był znany od czasów renesansu. Widowiska taneczne sporadycznie prezentowały zespoły obce na dworze królewskim za czasów Zygmunta Starego, Władysława IV i królów saskich. Pierwszy polski zespół baletowy, zwany Towarzystwem Tancerzów JK Mości (zorganizowany w Grodnie 1781 przez francuskiego baletmistrza F. Le Doux) działał 1785–94 na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego; wystawiał ballets d’action. Stały balet warszawski powstał 1818; najwyższy poziom osiągnął 1837–60 dzięki znakomitym choreografom (M. Pion, F. Taglioni i R. Turczynowicz), tancerzom (K. Turczynowiczowa, H. Cholewicka, A. i A. Tarnowscy, F. Krzesiński) i dekoratorom (A. Sacchetti, J. Głowacki); w repertuarze znajdowały się europejskie balety romantyczne oraz balety (Wesele w Ojcowie K. Kurpińskiego i J. Damsego) i tańce polskie. W następnych latach wystawiano ballets-divertissements, balety fokinowskie i balety narodowe (Pan Twardowski A. Sonnenfelda), jednak poziom polskiej sztuki baletowej w latach 1875–1919 znacznie się obniżył. Po I wojnie światowej nastąpił rozwój baletu (głównie w Warszawie, pod kierunkiem P. Zajlicha, także w Poznaniu pod kierunkiem M. Statkiewicza). Wystawiano nowe balety narodowe (Pan Twardowski — druga wersja, Harnasie K. Szymanowskiego). Wysoki poziom artystyczny osiągnął 1937–39 Polski Balet Reprezentacyjny prowadzony przez B. Niżyńską i L. Wójcikowskiego. Po 1945 powstało wiele zespołów baletowych przy operach i teatrach. Czołowe pozycje zajmują balety Teatru Wielkiego w Warszawie i Teatru Wielkiego w Łodzi. W 1954–61 pod kierunkiem E. Paplińskiego działał Polski Zespół Tańca. Od 1973 istnieje niezależny Polski Teatr Tańca. Balet Poznański — stworzony i kierowany przez C. Drzewieckiego, od 1988 pod dyrekcją E. Wycichowskiej; jest on głównym reprezentantem modern dance w naszym kraju. Wśród powojennych choreografów wyróżnili się m.in.: W. Borkowski, Drzewiecki, J. Gogół, W. Gruca, J. Jarzynówna-Sobczak, T. Kujawa, S. Miszczyk, E. Papliński, F. Parnell, Wójcikowski, Wycichowska; wśród tancerzy: B. Bittnerówna, A. Boniuszko, H. Białecka, K. Gdaniec, E. Głowacka, M. Gordon, A. Grabka, E. Jaroń, B. Kociołkowska, M. Krzyszkowska, Kujawa, B. Olkusznik, O. Sawicka, R. Syldorf, B. Więch, Ł. Gruziel, A.M. Stasiewicz, Z. Strzałkowski, S. Szymański, W. Wiesiołłowski, G. Wilk, J. Wiśniewski, W. Wołk-Karaczewski, S. Woźniak, A. Ziemski. Nowe kadry tancerzy kształcą średnie szkoły baletowe w Warszawie, Poznaniu, Gdańsku, Bytomiu i Łodzi.

Bibliografia

A. Haskell Balet, Kraków 1969;

T. Wysocka Dzieje baletu, Warszawa 1970;

J. Pudełek Z historii baletu, Warszawa 1981;

I. Turska Przewodnik baletowy, wyd. 3, Kraków 1998.

Święto wiosny, muzyka I. Strawinskiego, choreografia Ewy Wycichowskiej, Polski Teatr Tańca, 1993

Rosyjski Hamlet, muzyka L. van Beethoven i G. Mahler, choreografia B. Eifman, Teatr Wielki w Warszawie, 1999

Romeo i Julia, muzyka S. Prokofjew, choreografia B. Cullberg, 1969

Miłość i ból i świat i marzenie, muzyka G. Mahler, choreografia J. Neumeier (1984) — Teatr Wielki w Warszawie

Balet. Goździki, muzyka collage, choreografia baletu P. Bausch, 1982

Ognisty Ptak, muzyka I. Strawinski, w inscenizacji Maurice'a Béjarta, Lozanna, 1970

Niżyński Wacław w balecie Popołudnie fauna, muzyka C. Debussy, choreografia W. Niżyński, 1912

Wesele w Ojcowie, balet do muzyki K. Kurpińskiego, Warszawa, 1823

Degas Edgar-Hilaire-Germain, Próba baletowa na scenie, 1874 — Musée d’Orsay, Paryż

Wycichowska Ewa w balecie Carmen G. Bizeta

Taglioni Maria, 1804–84, tancerka włoska wykonawczyni głównej roli w balecie Sylfida

Niżyński Wacław w balecie Szecherezada, 1889–1950.

Lifar Serge w balecie Ikar