antyklerykalizm

antyklerykalizm

[gr. antí ‘przeciw’, ‘naprzeciw’, łac. clericus ‘duchowny’],

w potocznym rozumieniu postawa niechęci, czasami przechodzącej we wrogość, wobec zbytniego zaangażowania kleru (zwłaszcza katolickiego) w życie polityczno-społeczne, motywowana obawą przed przekształceniem systemu państwowego w system teokratyczny (państwo wyznaniowe); liberalny ruch polityczno-intelektualny, którego celem jest zmniejszenie wpływu kleru i instytucji religijnych na życie publiczne; u jego podłoża leży pojmowanie jednostki ludzkiej jako wolnej i niepodlegającej kontroli, również w sferze religijnej (obyczajowej);

w historii Kościoła wyróżnia się: antyklerykalizm krytyczny (średniowieczny — reprezentowany przez katarów, beginki i begardów, franciszkańskich spirytuałów, husytów, G. Savonarolę) antyklerykalizm teologiczny (związany z próbami reformy Kościoła i jego stosunku do władzy świeckiej — J. Wiclif, M. Luter), antyklerykalizm racjonalistyczno-deistyczny (wywodzący się z filozofii oświecenia), antyklerykalizm liberalny (XIX-wieczny, nasilił się zwłaszcza po ogłoszeniu 1864 przez papieża Piusa IX encykliki Quanta cura i dołączonego do niego Syllabusa), antyklerykalizm rewolucyjny (w czasie rewolucji doprowadzał zwykle do wystąpień przeciwko duchowieństwu i religii, Kościołowi, np. w Rosji, Meksyku, Hiszpanii).

W Polsce w XIX w. istniał antyklerykalizm chłopski (ludowy); najsilniej ujawnił się w Galicji, gdzie związany z ziemiaństwem kler zdecydowanie przeciwstawiał się wszelkim przejawom samodzielnych dążeń politycznych chłopów; przetrwał w II RP. W okresie międzywojennym tendencje antyklerykalne występowały również wśród inteligencji (np. publicystyka obyczajowa T. Boya Żeleńskiego na łamach „Wiadomości Literackich”). Po wojnie, wobec całkowitego rozdziału Kościoła od państwa, rezygnacji kleru z bezpośredniego udziału w życiu politycznym oraz braku powiązań z władzą, nastroje antyklerykalne nie ujawniały się, chociaż antyklerykalizm był elementem polityki wyznaniowej państwa. Liberalizacja życia społeczno-politycznego po 1989 (m.in. zniesienie cenzury) oraz działalność partii chrześcijańskich domagających się wzmocnienia pozycji Kościoła katolickiego i wartości chrześcijańskich w życiu publicznym ujawniły istnienie nastrojów antyklerykalnych w niektórych środowiskach społecznych (np. dyskusja wokół przywrócenia nauczania religii w szkołach oraz konkordatu) i w mediach (np. publicystyka tygodnika „Nie”).