aktorstwo
sztuka polegająca na odgrywaniu ról w teatrze i filmie.
[łac. actor ‘wykonawca’, ‘osoba działająca’],
aktorstwo
Encyklopedia PWN
Powstała w starożytnej Grecji (za pierwszego aktora uważa się Tespisa), gdzie cieszyła się uznaniem. W starożytnym Rzymie stopniowo uległa degradacji (aktorami byli głównie niewolnicy), a po wprowadzeniu chrześcijaństwa została potępiona; w średniowieczu odrodziła się w chrześcijańskich widowiskach religijnych; w czasach nowożytnych ustalił się ostatecznie zawodowy charakter sztuki aktorskiej (wśród wykonawców pojawiły się także kobiety) i wzrosło jej znaczenie; w okresie rewolucji francuskiej zdobyła prestiż społeczny (przyznanie praw obywatelskich aktorom); w XIX w. została otoczona powszechnym zainteresowaniem (dochodzącym do aktoromanii i tworzącym zjawisko gwiazdorstwa) oraz umocniła swą rangę społeczną; w XX w. znaleziono nowe możliwości rozpowszechniania sztuki aktorskiej (środki masowego przekazu). Sztuka aktorska teatru europejskiego oscylowała zawsze między zachowaniem scenicznym zrytualizowanym, wywodzącym się z obrzędów kulturowych i zachowaniem czerpiącym wzory bezpośrednio z życia. Obie te metody współistniały w różnych typach teatru lub formułowały odrębne nurty i style. Rozwinęły się w starożytnym teatrze greckim i rzymskim; pierwszą metodę (która znalazła oparcie w kodeksie oratorskim) reprezentowali aktorzy tragiczni, metodę drugą — głównie aktorzy widowisk komediowych (dziedziczących także tradycje ludowego rytuału religijnego). W sztuce aktorskiej teatru średniowiecznego cechy obrzędowego zrytualizowania łączyły się w tych samych przedstawieniach z tendencjami realistycznymi. W teatrze renesansowym sztuka aktorska była związana z konwencją retoryczną przejętą od starożytnych i z renesansową obyczajowością; jej styl określały ponadto nowe warunki sceny pudełkowej. Jednocześnie istniała sztuka aktorska wzorowana na zachowaniach potocznych; uprawiali ją aktorzy różnych form teatru ludowego; do teatrów dramatycznych przenikała głównie w repertuarze komediowym; odrębny jej typ wykształciła commedia dell’arte, pełna sobie tylko właściwej umowności, wyznaczającej ramy dla improwizowanej, spontanicznej gry. Sztukę aktorską w pełni skodyfikowaną realizował teatr klasycystyczny, opierając się na zasadach retoryki i na współczesnych kodeksach towarzyskich, obowiązujących arystokrację. Przeciwne temu stylowi dążenie do naturalności rozpowszechniało się do końca XVIII w. dzięki reformie sztuki aktorskiej (F.J. Talma), następnie dzięki nowemu repertuarowi (dramat mieszczański). Sztuka aktorska rozwijała się w myśl postulatu realizmu scenicznego, przezwyciężając zasadę emploi; z czasem wytworzyły się nowe konwencje; główny nurt przekształceń zmierzał od 2. połowy XIX w. do oparcia sztuki aktorskiej na psychologicznej i socjologicznej analizie roli (K.S. Stanisławski). Na początku XX w. reakcja antynaturalistyczna zwróciła się przeciw aktorstwu psychologicznemu i technice „przeżywania”. Znalazło to wyraz w teoriach m.in. E.G. Craiga (nadmarioneta), W.E. Meyerholda (biomechanika), B. Brechta (V-efekt), praktyce teatru awangardowego (ekspresjonizm, futuryzm, konstruktywizm) oraz nawiązywaniu do dawnych konwencji gry aktorskiej. Przełomu dokonała rewizja przestrzeni (A. Appia, G. Fuchs), która zmieniała miejsce i funkcje aktora w przestrzeni scenicznej. W 2. połowie XX wieku sztuka aktorska sięgała zarówno do tradycji Stanisławskiego, wspierając ją osiągnięciami psychoanalizy (Actors’ Studio L. Strasberga), jak i odwoływała się do podświadomości i zachowań archetypicznych zawartych w teorii A. Artauda (m.in. na pewnym etapie poszukiwań P. Brook). Duży wpływ na rozwój sztuki aktorskiej wywarły teatry-laboratoria i wspólnoty teatralne (np. Teatr Laboratorium J. Grotowskiego, Living Theatre, Open Theatre), w których aktor często był współtwórcą przedstawienia. Wraz z powstaniem kina wykształciło się aktorstwo filmowe, w którym kreowanie postaci podlega procesowi produkcji filmu.
