afrykańskie ideologie

afrykańskie ideologie,

koncepcje ideologiczne mające wytyczać drogę rozwoju społeczno-ekonomicznego i politycznego niepodległych krajów Afryki;

ich przywódcy poszukiwali idei wznoszących się ponad bariery antagonizmów plemiennych, dyferencjacji językowych i religijnych oraz tradycyjnie uformowanych konfliktów i sporów etnicznych. Idee te miały zintegrować rozbite wewnętrznie społeczności afrykańskich, wprowadzając je na drogę kształtowania jednolitej struktury narodowej i państwowej. W tych złożonych warunkach powstało wiele różnorodnych prądów ideologicznych, które były bardziej lub mniej popularne w Afryce. Najwcześniejsze z nich powstały jeszcze przed „Rokiem Afryki” (1960), były to: négritude, panafrykanizm i nacjonalizm, które wywarły wielki wpływ na poglądy przywódców i ideologów ruchu wyzwoleńczego, a następnie samodzielnych państw afrykańskich. Koncepcja négritude, tj. murzyńskości lub czarnej świadomości, określana mianem nowej świadomości społecznej, bądź też idei negryzmu, nawiązywała do pradawnej przeszłości kulturalnej starej Afryki, a jej pierwociny ujawniły się w działalności wychodźców z Nowego Świata na cywilizacyjnym styku z europejską kulturą w stolicy Francji, Paryżu. Tu 1931 ukazał się jedyny numer pisma „Legitime Défense”, reprezentującego grupę intelektualistów, której duchowymi przywódcami byli czarni emigranci z Antyli: R. Ménil i E. Léro. Pragnęli oni dokonać odrodzenia kultury starej Afryki, lansując idee negryzmu. Tą samą drogą podążyła grupa wydająca pismo „L’Étudiant Noir”, na której czele stali A. Césaire z Martyniki i L. Dalmas z Gujany Fr. oraz L.S. Senghor z Senegalu. Wprowadzili oni pojęcie négritude, określając nim konieczność odrzucenia asymilacji kulturalnej i społeczno-politycznej cywilizacji afrykańskiej z innymi cywilizacjami, w tym zwłaszcza z europejską. Podkreślali także, że négritude jest antytezą zasady supremacji białych nad ludami afrykańskimi. Idee te zostały rozwinięte przez grupę afrykańskich intelektualistów, skupionych w wydawanym od 1947 piśmie „Présence Africaine”. Czołowi przywódcy tej grupy: Senghor i A. Diop z Senegalu oraz trzej Antylczycy: P. Niger, G. Tirolien i L. Attuly, rozwinęli koncepcję prymatu kultury nad polityką oraz krytykę kolonializmu, rozumianego jako specyficzny stan podtrzymywania wojny, której jedną z form jest cywilizacyjna asymilacja, skierowana przeciwko Afrykanom. Senghor opracował teorię odrębności kulturalnej Afrykanów, a na jej podstawie ideologię narodu, której celem było narodowe wyzwolenie i pełne samookreślenie polityczne Afryki. Przewidywała ona likwidację kolonializmu oraz stworzenie francuskojęzycznego narodu negroafrykańskiego a pierwszym jej etapem było powstanie Federacji Mali. Koncepcja négritude, będąc ideologicznym zaczynem późniejszych doktryn rozwoju społeczno-politycznego niepodległej Afryki, opierała się na teorii odmienności kulturalnej i wywarła wielki wpływ na poglądy przywódców i ideologów ruchu narodowego, a następnie niepodległych państw afrykańskich. Koncepcja panafrykanizmu ukształtowała się natomiast na terenie Ameryki Północnej, a jej prekursorami byli S. Williams z Trynidadu, B.T. Washington z USA i M. Garvey z Jamajki. Garvey zał. 1914 Powszechne Murzyńskie Stowarzyszenie Postępu i Zachowania–Ligę Wspólnoty Afrykańskiej (UNICA–ACL), którego celem miało być połączenie wszystkich czarnych ludów oraz rozwijanie aktywności ekonomicznej, społecznej i kulturalnej na rzecz ogólnego postępu politycznego i cywilizacyjnego. Po przybyciu do USA Garvey zapoczątkował ruch zwany od jego imienia garveizmem, którego celem było stworzenie „narodu dla rasy”, tj. przekształcenie czarnych mieszkańców Ameryki Północnej i Ameryki Środkowej w zjednoczony pod względem rasy i koloru skóry naród. Powinien on w myśl tezy o potrzebie powrotu do „matki ojczyzny”, tj. Afryki, opuścić ziemie Ameryki i przenieść się do Afryki. Podjęta przez Garveya akcja wyjazdu czarnych Amerykanów do Afryki zakończyła się jednak fiaskiem. Za ojca panafrykanizmu jest uważany W.E.B. du Bois, który działał w USA i Europie. W 1908 założył Narodowe Stowarzyszenie dla Rozwoju Ludów Kolorowych (NAACP), które prowadziło walkę o rewindykację praw czarnych Amerykanów. W 1919 zorganizował w Paryżu I Kongres Panafrykański, na którym ogłosił postulat objęcia Afrykanów zasadą samostanowienia. Z jego inicjatywy odbyły się następne kongresy: II i III w Londynie (1921 i 1923), IV w Nowym Jorku (1927) i V w Manchesterze (1945). Położyły one podwaliny pod ideologię panafrykanizmu, postulującą wyzwolenie Afryki i stworzenie zjednoczonego organizmu politycznego, obejmującego cały kontynent. Najwybitniejszymi propagatorami tej idei byli pierwszy prezydent Ghany K. Nkrumah i czołowy ideolog panafrykanizmu G. Padmore. Nkrumah postulował utworzenie Stanów Zjednoczonych Afryki, odgrywających istotną rolę w polityce międzynarodowej. Dążąc do wcielenia tej idei w życie, Nkrumah doprowadził 1958 do powstania unii z udziałem Ghany i Gwinei. W 1959–61 utworzono także 3 ugrupowania polityczne, stawiające sobie za cel integrację państw Afryki: grupę Brazzaville (12 państw frankofońskich), grupę Casablanca (6 krajów Afryki Północnej i Afryki Zachodniej) i grupę Monrovia (20 państw). Uwieńczeniem panafrykańskich dążeń było utworzenie V 1963 Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA), która miała się stać zalążkiem Stanów Zjednoczonych Afryki. Cel ten nie został jednak nigdy zrealizowany, a hasła panafrykanizmu pozostały jedynie w sferze marzeń. Nacjonalizm był z kolei ideologią ruchów wyzwoleńczych w Afryce, zwłaszcza w jej części położonej na południe od Sahary, tj. w Czarnej Afryce. W odróżnieniu od szowinistycznego nacjonalizmu europejskiego, głoszącego wyższość jednych narodów nad drugimi, proklamował on równość wszystkich ras, narodów i ludzi oraz prawo wszystkich ludów do samostanowienia o sobie i wolności państwowej. Hasła afrykańskiego nacjonalizmu sprowadzały się do żądania niepodległości politycznej dla terytoriów zależnych na Czarnym Lądzie. Prąd ten przejął różnorodne wątki z innych filozofii i ideologii (marksizmu, zachodniej koncepcji socjaldemokratycznej, ghandyzmu, islamu i chrystianizmu), przez przywódców afrykańskich ruchów wyzwoleńczych był jednak traktowany na ogół jako pomocniczy oręż ideologiczny podporządkowany celom walki o polityczną samodzielność. Po uzyskaniu suwerenności przez przeważającą większość krajów Afryki ideologia nacjonalizmu nie zdezaktualizowała się, jednak do realizacji dalszych zadań społeczno-ekonomicznych i politycznych jej hasła okazały się niewystarczające. Potrzebna była bowiem myśl określająca kształt wywalczonej niepodległości, charakter ustroju społeczno-ekonomicznego i drogę rozwoju młodych państw Afryki. Rolę tę próbowało odegrać wiele różnych ideologii, uformowanych w ostatnim 40-leciu. Początkowo większość z nich została opatrzona przymiotnikiem „socjalistyczny”, aczkolwiek tylko niektóre z nich świadomie nawiązywały do teoretycznych założeń i praktycznych doświadczeń tzw. socjalizmu naukowego, realizowanego w państwach bloku sowieckiego. Wymienić można wśród nich koncepcje lansowane i wprowadzane w życie przez przywódców Konga, Angoli, Mozambiku, Etiopii i Beninu, które ewoluowały w kierunku zbliżania się do teorii i praktyki stosowanej w państwach komunistycznych. Kraje te były jądrem grupy państw o orientacji socjalistycznej, skupiającej ok. 20 różnych krajów rozwijających się Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Duża część wysuwanych w przeszłości koncepcji o socjalistycznym charakterze w takich krajach niepodległej Afryki, jak np. Ghana, Gwinea, Tanzania, Somalia, Egipt, Algieria, Libia, Madagaskar i Wyspy Św. Tomasza i Książęca opierała się w pewnym tylko stopniu na fundamentalnych założeniach marksizmu, adaptując je do własnych specyficznych warunków społeczno-ekonomicznych i kulturalnych oraz dążąc do przesycenia ich oryginalnie afrykańskimi treściami i wartościami moralnymi oraz filozoficznymi. Stąd też, w niektórych z nich położono akcent na współrzędność różnych wierzeń religijnych i zasad socjalistycznych, traktując je komplementarnie; w Algierii i Somalii miejscowe elity władzy lansowały tezę, że nie ma żadnej sprzeczności między ideologią socjalistyczną a islamem, wyznawanym przez przytłaczającą większość ludności. Równocześnie w Afryce były głoszone także koncepcje używające socjalistycznej terminologii do określenia treści i form związanych z socjaldemokratycznym modelem rozwoju, lansowanym przez Międzynarodówkę Socjalistyczną i jej afrykański oddział — Międzyafrykańską Organizację Socjalistyczną (IAS/OSI), założoną 1981; głoszono je i realizowano w Senegalu, Tunezji i in. państwach. Spośród licznych koncepcji socjalistycznych najwcześniej zostały przedstawione idee, których autorami byli prezydenci: Senegalu — Senghor, Ghany — Nkrumah i Gwinei — A. Sékou Touré. Głosili oni idee afrykańskiego socjalizmu już w latach 50. i 60., kładąc nacisk na opracowanie programów, które miały doprowadzić Afrykę najkrótszą drogą do dobrobytu społeczno-ekonomicznego. W latach 60. tą samą drogą podążali: ówczesny prezydent Tanzanii J.K. Nyerere, który ogłosił ideologię ujamaa, prezydent Egiptu G. Abd an-Nasir, przywódcy Algierii A. Ben Bella i H. Bumedien oraz Somalii M. Siyad Barre. W następnej dekadzie zostały ogłoszone koncepcje socjalistyczne w Etiopii (ideologia hybrete se bawinnet), Kongo (ich autorem był ówczesny prezydent M. Ngouabi), Mozambiku i Angoli (propagowali je prezydenci: S.M. Machel i A.A. Neto), Beninie (idee prezydenta M. Kérékou), na Madagaskarze (koncepcja prezydenta D. Ratsiraki) i na Wyspach Św. Tomasza i Książęcej (głosił je prezydent M.P. da Costa). W latach 80. na socjalistyczną drogę rozwoju wstąpiło Zimbabwe pod rządami prezydenta R.G. Mugabe, a w latach 90. najmłodsze niepodległe państwo Afryki — Erytrea, rządzona przez lewicowy Erytrejski Ludowy Front Wyzwoleńczy (EPLF). Odrębny charakter miał tzw. socjalizm desturiański, realizowany w Tunezji od początku lat 60. przez rządzącą Partię Konstytucyjno-Socjalistyczna (HID) z prezydentem H. Bourguibą na czele; opierał się on na socjalistycznych hasłach społeczno-ekonomicznych, w praktyce jednak posłużył do budowy ustroju kapitalistycznego w Tunezji, a w latach 80. po zbliżeniu do senegalskiej Partii Socjalistycznej (PS) zaczął wyrażać treści socjaldemokratycznego modelu rozwoju Międzynarodówki Socjalistycznej. Tę samą drogę przeszły koncepcje socjalistyczne Senghora i rządzącej w Senegalu PS. We współczesnej Afryce lansowano i realizowano również inne rozwiązania ideologiczne, oscylujące wokół kapitalistycznego modelu rozwoju. Ich czołowymi propagatorami byli prezydenci: Wybrzeża Kości Słoniowej (F. Houphouët-Boigny), Gabonu (O. Bongo), Kamerunu (A. Ahidjo i P. Biya), Kenii (J. Kenyatta i A.D.T. Moi), Sudanu (Dż. an-Numajri), Egiptu (A. as-Sadat i H. Mubarak), Maroka (król Hasan II) i Malawi (H.K. Banda) oraz Botswany (S. Khama i Q.K.J. Masire). Próbowali oni zaadaptować do warunków swych państw zachodnioeuropejskie wzory polityczne i społeczno-ekonomiczne, licząc na wydatną pomoc finansową, gospodarczą i techniczną ze strony byłych metropolii (głównie Francji i Wielkiej Brytanii) oraz USA i RFN, a także zachodnich instytucji finansowych. Z wyjątkiem Maroka nie budowali jednak wielopartyjnych systemów politycznych, a w polityce gospodarczej opierali się na zagranicznych inwestycjach kapitału państwowego i prywatnego, dzięki którym wyżej wymienione państwa osiągnęły pewien postęp ekonomiczny. Tylko jednak Botswana, Wybrzeże Kości Słoniowej i Gabon, a w mniejszym stopniu Maroko i Kenia, odnotowały w okresie po uzyskaniu niepodległości liczący się wzrost gospodarczy, cieszyły się też przez dłuższy czas wewnętrzną stabilizacją społeczno-polityczną. Ich sukcesy w tym zakresie korzystnie wyróżniały się na tle sytuacji niemal wszystkich afrykańskich państw o orientacji socjalistycznej, w których realizacja wewnętrznych reform społeczno-ekonomicznych doprowadziła do gospodarczej ruiny i krwawych wojen domowych, głównie w Algierii, Etiopii, Somalii, Mozambiku, Angoli i Kongu. Podobne były efekty wdrażania koncepcji sanacji narodowej, inspirowanych przez idee nacjonalizmu, a głoszonych przez rządy wojskowe w Górnej Wolcie (ob. Burkina Faso), Nigrze, Czadzie, Ghanie, Republice Środkowoafrykańskiej, Rwandzie, Burundi, Togo, Ugandzie, Sierra Leone i Nigerii. Ich przywódcy unikali zazwyczaj wypowiadania się w konkretny sposób na temat wyboru drogi rozwoju wewnętrznego kierowanych przez siebie państw, pragnąc obejść się w swojej politycznej praktyce bez ideologii socjalistycznej i kapitalistycznej poza nacjonalistyczną. W części tych krajów rządzili brutalni despoci (np. J.B. Bokassa w Republice Środkowoafrykańskiej i I. Amin Dada Oumez w Ugandzie), którzy doprowadzili je do załamania gospodarczego i politycznego, z kolei w Czadzie, Rwandzie i Burundi doszło do masowych rzezi plemiennych i długotrwałych konfliktów zbrojnych; w potencjalnie bardzo bogatej i zasobnej w surowce naturalne Nigerii niekończący się kontredans wojskowych zamachów stanu i przewrotów politycznych nie pozwolił na dokonanie wyraźniejszego postępu społeczno-ekonomicznego. Na Czarnym Lądzie powstały wreszcie na wskroś oryginalne ideologie, niemające swego odpowiednika w innych częściach świata. Chodzi tu o ideologię autentyzmu byłego prezydenta Zairu (ob. Demokratyczna Republika Konga) — J.D. Mobutu-Sese Seko, filozofię humanizmu byłego prezydenta Zambii — K.D. Kaundy i koncepcję tzw. trzeciej teorii światowej przywódcy Libii pułkownika M. al- Kaddafiego. Ideologia autentyzmu, określana też mianem mobutyzmu, eksponowała element narodowy, kult własnej rasy i tradycyjnej kultury afrykańskiej, w której szukała natchnienia dla głoszonych poglądów. Jej głównym zadaniem była zasadnicza zmiana świadomości polityczno-społecznej mieszkańców kraju oraz umocnienie ekonomicznej emancypacji spod wpływów obcego kapitału. Realizacja autentyzmu przez Mobutu doprowadziła jednak do wewnętrznej degrengolady, wojny domowej i obalenia jego reżimu. Filozofia humanizmu stawiała sobie także za cel stworzenie nowej świadomości obywateli Zambii, która w połączeniu z działaniem czynników ekonomicznych miała zapewnić powstanie „komunokracji”, polegającej na wprowadzeniu „wspólnej własności bogactw naturalnych” w celu utworzenia „gospodarki ludowej”, kształtowanej głównie przez rolników i robotników. Wdrażanie jej w życie doprowadziło prosperującą w pierwszych latach niepodległości Zambię do gospodarczego upadku, a Kaundę do utraty władzy politycznej. Koncepcja trzeciej teorii światowej wysunęła na pierwszy plan stworzenie systemu „władzy ludu” (dżamahirijja), realizowanego w formie demokracji bezpośredniej przez kongresy ludowe i komitety ludowe z pominięciem wszystkich znanych dotąd w świecie instytucji politycznych i przedstawicielskich. Jest ona nadal realizowana w Libii, jakkolwiek jej rezultaty są kontrowersyjne. Ideologiczne oblicze współczesnej Afryki jest więc wielobarwne i zróżnicowane. Wcielanie w życie większości głoszonych tu koncepcji ideologicznych nie przyniosło jednak, jak dotąd, wyraźniejszego powodzenia.

Marek J. Malinowski

Bibliografia

A. Zajączkowski Plemię, rasa, socjalizm. Studia nad ideologią współczesnej Afryki Zachodniej, Warszawa 1965;

S. Chodak Czarna Afryka zmienia się, Warszawa 1968;

M.J. Malinowski Afrykański Narodowy Związek Tanganiki (TANU), Warszawa 1970;

J. Prokopczuk Trzeci świat w poszukiwaniu dróg rozwoju, Warszawa 1973;

M.J. Malinowski Ideologie afrykańskie 1945–1985, Wrocław–Warszawa–Kraków 1986.

J.K. Nyerere Ujamaa — A Basis of African Socialism, Dar es Salaam 1962;

K. Nkrumah Africa Must Unite, London–Melbourne–Toronto 1963;

L.S. Senghor Théorie et pratique du socialisme senegalais, Dakar 1967.