Zamość
 
Encyklopedia PWN
Zamość,
miasto w województwie lubelskim, pow. grodzki, w Padole Zamojskim, nad Łabuńką (prawy dopływ Wieprza); siedziba pow. zamojskiego.
Ludność miasta: ogółem — 63,5 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 2 117,0 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 30 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 23°11′E, szerokość geograficzna: 50°50′N
Prawa miejskie: nadanie praw — 1580
Oficjalne strony WWW: www.zamosc.pl
1950–92 liczba ludności wzrosła 3-krotnie; rozwinięte przetwórstwo rolno-spoż.; przemysł odzieżowy (zakłady Delia i Gracja); ponadto przemysł elektromaszynowy, miner.; produkcja stolarki budowlanej (z drewna, aluminium, PVC) i mebli; węzeł drogowy; przez Zamość przebiega szerokotorowa linia kol. na Ukrainę. Ośrodek oświat. i kult.; stol. diecezji zam.-lubaczowskiej Kościoła rzymskokatol.; szkoły wyższe (Zarządzania i Administracji, Humanist.-Ekon.), roln. instytut nauk. lubel. Uniw. Przyr., Zespół Kolegiów Nauczycielskich, wiele szkół ponadgimnazjalnych; Symfoniczna Orkiestra Włościańska im. K. Namysłowskiego (zał. 1881); Zam. Tow. Przyjaciół Nauk; biblioteki, w tym Biblioteka Kolegiacka (starodruki); corocznie odbywają się Zamojskie Dni Muzyki, Biennale Fotografii Krajoznawczej „Zabytki”, Międzynar. Spotkania Wokalistów Jazzowych, Zam. Lato Teatr., Jazz na Kresach; muzea; ośr. turyst. ruchu krajoznawczego; turyst. baza noclegowa. Zamość leży w szerokiej, bagnistej dolinie rzecznej, w otoczeniu niewysokich, łagodnych garbów Padołu Zamojskiego. Zabytkowe Stare Miasto znajduje się na pr. brzegu rzeki, otaczają je tereny zielone (Planty, Park Miejski, Małpi Gaj, Ogród Zool.); wokół centrum, a zwłaszcza w północnej i wschodniej części miasta — osiedla mieszkaniowe; zakłady przem. skupiają się w położonej na północny wschód od centrum Dzielnicy Przemysłowej.
Historia. Lokowany 1580 przez J. Zamoyskiego jako miasto-twierdza, rezydencja i gł. ośr. gosp. ordynacji zam. (utworzona 1589); położony na szlaku handl. z Wołynia i Lwowa do Lublina i Warszawy miał liczne przywileje, m.in. prawo składu i jarmarków, bezcłowego handlu w całym państwie; rozwój rzemiosła (m.in. spoż., kuśnierstwo, płóciennictwo, garbarstwo, szewstwo) i handlu (kontakty ze Wschodem i Gdańskiem). W 1585 uzyskali przywilej osiedlania się w Zamościu Ormianie (1738 zlikwidowanie ich samorządu), 1586 Żydzi (jedna z nawiększych gmin żydowskich w Polsce), 1589 Grecy (do 1706). W 1585 powstała tu pierwsza w Polsce manufaktura safianów, kurdybanów i kobierców tur.; 1666 było ok. 200 warsztatów rzemieślniczych. Założenie 1595 Akademii Zamojskiej i drukarni uczyniło z Zamościa ośrodek nauki i kultury (organizatorem życia kult. w Zamościu był 1593–1605 Sz. Szymonowic). W 1648 Zamość odparł oblężenie wojsk tatar. i kozackich, 1656 — szwedz., 1657 — Jerzego II Rakoczego; w XVII i 1. poł. XVIII w. spadek roli rzemiosła na rzecz kupiectwa; Zamość rozwijał się do końca XVII w.; 1591 liczył ok. 1,4 tys. mieszk.; zakończono wówczas wznoszenie fortyfikacji (1617–19), zmodernizowanych 1685–94; na przeł. XVIII i XIX w. Zamość utracił znaczenie gosp. i kulturalne. Od 1772 w zaborze austr., od 1809 w Księstwie Warsz.; 1813 w czasie kampanii napoleońskiej zajęty przez wojska ros., od 1815 w Królestwie Pol.; od 1821 własność rządowa (stol. ordynacji przeniesiona do Zwierzyńca), rozbudowa twierdzy (m.in. działobitnia, zw. Rotundą Zamojską), zlikwidowanej 1866, miasto otrzymało możność swobodnego rozwoju terytorialnego; od XIX w. siedziba powiatu (do 1975), w XIX w. duży ośr. oświecenia żydowskiego (haskala). W końcu XIX i na pocz. XX w. ożywienie gosp. (przemysł drzewny i narzędzi roln.), zwłaszcza po otwarciu 1916 linii kol.; w końcu VIII 1920 kilkudniowe oblężenie miasta przez wojska bolszewickie i zwycięskie walki w rejonie Zamościa–Komarów z 1. Armią Konną S. Budionnego; 1910 Zamość liczył ok. 14,6 tys., 1921 — ok. 19 tys., 1939 — ok. 26,4 tys. mieszk., w tym ok. 12 tys. Żydów. W okresie międzywojennym wystąpienia chłopów, m.in. 1936. Podczas okupacji niem. masowe wysiedlenia ludności pol. z Zamościa i okolic i osadzanie kolonistów niem.; 1942 getto (ok. 9 tys. osób, większość wywieziona do ośr. zagłady w Bełżcu); 1942–44 obóz przesiedleńczy, przez który przeszło ok. 100 tys. osób wysiedlonych z Zamojszczyzny, 1940–44 więzienie śledcze w Rotundzie Zamojskiej (ok. 50 tys. więźniów, zginęło ponad 8 tys.), 1941–44 obóz dla jeńców sow. (zginęło ok. 28 tys. osób); ośr. konspiracji. Po wojnie do Zamościa przyłączono część wsi Sitaniec-Błonie, Wólkę Infułacką, Płoskie. 1975–98 siedziba województwa. Miejsce urodzenia I.Z. Pereca (1851).
Zabytki. Miasto zaplanowane w całości i budowane w początkowej fazie przez B. Morando (1579–1600); znakomity w skali eur. przykład urbanistyki renes.; zał. na planie pięcioboku, otoczone pierścieniem fortyfikacji bastionowych (1587–1605, ukończone 1617–19 przez A. dell’Aqua, rozbudowa 1809–30) z bramami, m.in. Lubelską (1588) i Lwowską Starą (1599); obejmuje: pałac (1581–86 — Morando, rozbudowa. 1747–51 — J.A. Bem, J. de Kawe, i po 1831), ratusz (1591–1600 — Morando, 1639–51 — J. Jaroszewicz, J. Wolff, rozbudowa XVIII w., przebudowa XIX w., rekonstruowany 1937–38 i 1967–70), budynki Akad. (1638–48 — Jaroszewicz, przebudowa 1752–61 — Bem, de Kawe, i w XIX w.), kolegiatę (1587–98, dekoracja sklepienia 1618–30; kaplica Zamoyskich z dekoracją stiukową sklepienia 1635 — J.Ch. Falconi i płytą nagrobną J. Zamoyskiego z ok. 1618) — ob. katedra, cerkiew (1618–31), synagogę (ok. 1610–1620), kamienice podcieniowe, m.in. wokół Rynku Wielkiego (np. Pod Aniołem z 1632–34) i przy Rynku Solnym (XVI–XVII w.). Miasto jest wpisane na listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
Bibliografia
S. Herbst Zamość, Warszawa 1954.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Zanokcica gniazdowa, Asplenium nidusfot. A. Sierpińska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zamość, rynek, Bernardo Morando fot. O. Puchalski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zamość w XVI w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia