Witkiewicz Stanisław Ignacy

Witkiewicz Stanisław Ignacy, pseud. Witkacy, ur. 24 II 1885, Warszawa, zm. 18 IX 1939, Jeziory k. Dąbrowicy (Polesie),

dramatopisarz, prozaik, filozof, teoretyk sztuki, malarz.

Urodził się 24 II 1885 w Warszawie.

Był synem Stanisława Witkiewicza. Dzieciństwo i młodość spędził w Zakopanem, gdzie uczył się prywatnie pod kierunkiem ojca, rozwijając wcześnie obudzone zainteresowania i uzdolnienia (dziecięce mini sztuki, wiersze i rysunki wydane 1977). W 1904–05 studiował w ASP w Krakowie. Wychowany w środowisku elity intelektualnej i artystycznej, przyjaźnił się m.in. z K. Szymanowskim i T. Micińskim oraz B. Malinowskim (1914 uczestniczył też w jego wyprawie naukowej do Australii) i L. Chwistkiem. Przeżył burzliwy romans z I. Solską (wydarzenia te i krąg ówczesnych przyjaciół sportretował w groteskowo-karykaturalnym ujęciu w powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, powstałej 1910–11, wydanej 1972). Po wybuchu I wojny światowej Witkiewicz, mający obywatelstwo rosyjskie, wyjechał do Petersburga, gdzie wstąpił do szkoły oficerskiej i w stopniu porucznika gwardii wziął udział w walkach. Był świadkiem rozkładu carskiego imperium i rewolucji; wówczas też uformował się w zasadniczych rysach jego katastroficzny światopogląd. W 1918 wrócił do Polski i osiadł w Zakopanem. Stopniowo porzucił malarstwo, prócz portretowego, które traktował zarobkowo. Zwracając się ku literaturze, ogłosił wiele rozpraw teoretycznych i dramatów; 1918–22 współpracował z awangardową grupą Formiści Polscy (od 1919 Formiści), 1922–23 z czasopismem „Zwrotnica”. Pod koniec życia poświęcił się głównie filozofii. Zmarł śmiercią samobójczą 18 IX 1939 na wieść o wkroczeniu 17 IX wojsk sowieckich do Polski.

Poglądy filozoficzne i estetyczne

Twórczość Witkiewicza opiera się na rozbudowanym systemie poglądów filozoficznych i estetycznych, wykładanych w szkicach Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919), Szkice estetyczne (1922) i Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (1923). Cywilizacja znajduje się według Witkiewicza w punkcie zwrotnym: wchodzi w epokę zrównania, uspołecznienia i mechanizacji, które zapewnią masom szczęście, unicestwiając jednak religię, filozofię, sztukę, dzięki którym jednostka może zaznać „metafizycznej dziwności” w przeżyciu „Tajemnicy Istnienia”. „Tajemnicą” jest jedność człowieka dla samego siebie (chociaż składa się on z wielości jakości, wrażeń) oraz ograniczoność jego istnienia w nieskończonym istnieniu świata. „Metafizyczne przerażenie wobec zagadki istnienia” znajduje ukojenie w sztuce, która utrwala jedność osobowości w symbolach, połączonych w sposób konieczny. Jedność struktury dzieła jest właściwym dziełem sztuki, której funkcje przedstawiające mają tylko uboczne znaczenie w porównaniu z budzeniem uczuć metafizycznych (hasło Czystej Formy). Rosnąca komplikacja i osamotnienie społeczne sztuki jest zarazem znakiem jej rychłego kresu; doktryna Witkiewicza jest jednocześnie awangardowa i katastroficzna (najbardziej wyrazistą manifestacją Witkiewiczowskiego katastrofizmu była rozprawa O zaniku uczuć metafizycznych w związku z rozwojem społecznym, drukowana w Nowych formach w malarstwie).

Utwory dramatyczne

W dramatach Witkiewicz zrywa z wszelkim życiowym prawdopodobieństwem, chcąc niezwykłością wydarzeń wywołać wrażenie snu lub halucynacji. Bohaterowie, wśród których nie brak zupełnie fantastycznych istot, postępują równie okrutnie co nieprzewidzianie, prowadząc niezwykłe intrygi miłosne i eksperymenty uczuciowo-erotyczne, rewolucjonizując sztukę, matematykę lub filozofię, budując bajkowe państwa lub zakładając nowe religie. Pragną w ten sposób zaznać „dziwności istnienia”. Akcja przypomina nieraz zbiorową zabawę lub karnawałową improwizację: nasycone duchem aktorstwa, parodii i groteski, dramaty Witkiewicza wracają jednak stale do tragicznych problemów, które natrętnie dręczyły pisarza: do dekadencji, wynaturzenia i reżyserowania życia, miejsca sztuki w społeczeństwie przyszłości. Z obszernego zespołu dramatów Witkiewicza jedynie kilkanaście doczekało się wystawień (a jeszcze rzadziej druku) za życia pisarza, m.in.: Tumor Mózgowicz (wystawienie i wydanie 1921), Kurka wodna (wystawienie 1922), Nowe Wyzwolenie („Zwrotnica” 1922–23, wystawienie 1925), W małym dworku (wystawienie 1923), Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd („Zwrotnica” 1923, wystawienie 1933), Jan Maciej Karol Wścieklica (wystawienie 1925), Wariat i zakonnica („Skamander” 1925, wystawienie 1924). Od przełomu lat 50. i 60. dramaty Witkiewicza znalazły się w stałym repertuarze współczesnego teatru. Na sceny weszły m.in. utwory: Oni (wystawienie 1963), Matka (wystawienie 1964), Szalona lokomotywa (wystawienie 1965), Gyubal Wahazar, czyli na przełęczach bezsensu (wystawienie 1966), Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w Mordowarze (wystawienie 1966), Nadobnisie i koczkodany (wystawienie 1967). Ostatnia, najwybitniejsza sztuka pisarza, Szewcy (wystawienie 1957 — z przyczyn polit. zdjęta z afisza), będąca mistrzowskim popisem inwencji językowej i dialogu z tradycją literacką, kreśli pesymistyczną wizję świata po 3 rewolucjach (faszystowskiej, proletariackiej i technokratycznej), które ostatecznie przynoszą rozpad społeczeństwa, kres wszelkich idei, degradację sztuki, wszechobecne panowanie nudy.

Powieści i eseistyka

Uważając teatr za dziedzinę Czystej Formy, w powieściach — którym odmawiał miana dzieł sztuki — odmalował Witkiewicz losy dekadentów, złaknionych „dziwności istnienia”, w społeczeństwie przed rewolucją, która kładzie kres wszelkiemu indywidualizmowi. Przeżywają oni gorączkowo wszystkie możliwe doświadczenia erotyczne, narkotyczne i artystyczne, aby zginąć lub zwariować w chwili społecznej przemiany, którą umieścił Witkiewicz w przeczuwanej Polsce przyszłości, przypominającej nieco jednak Polskę okresu międzywojennego. Osobliwe pomysły historiozoficzne łączą się w Pożegnaniu jesieni (1927, wznowienie Lozanna 1979) i Nienasyceniu (1930, wydanie 2 1957) z przenikliwymi roztrząsaniami psychologicznymi, nieukończone Jedyne wyjście (powstałe 1931–33, wydanie 1968) nasycił Witkiewicz rozważaniami filozoficznymi. Witkiewicz napisał także książkę o narkotykach Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix (1932) i szkice Niemyte dusze (powstały 1936) składające się na pamfletowy traktat o dewiacjach polskiej kultury i historii (wydanie łączne Narkotyki. Niemyte dusze 1975). Zainteresowaniom filozoficznym dał najpełniejszy wyraz w rozprawie Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (1935).

Prace malarskie i fotograficzne

W pracach malarskich Witkiewicza sprzed 1914 są widoczne wpływy naturalizmu, którego wyznawcą był ojciec artysty, szkoły malarstwa pejzażowego J. Stanisławskiego, syntetyzmu W. Ślewińskiego i francuskiego postimpresjonizmu (Pejzaż nocny 1901–02, Portret Ignacego Wasserberga ok. 1913). Ważnym zarówno dla malarstwa, jak i teorii sztuki Witkiewicza był jego pobyt w Rosji — zetknął się tam z dziełami i poglądami twórców nowoczesnej sztuki europejskiej; tworzył wówczas liczne portrety, groteskowe sceny figuralne (Monolog grabarza 1916, Pocałunek mongolskiego księcia w lodowej pustyni 1918), wykonał też cykl fantastycznych Kompozycji astronomicznych (1917–18). W okresie rosyjskim ukształtowały się podstawy teorii Czystej Formy; próby realizacji tej teorii, podjęte już w Rosji, w pełni rozwinął 1918–24, kiedy był związany z grupą Formistów, tworząc sceny wypełnione fantastycznymi stworami i ekspresyjno-groteskowymi postaciami, umieszczonymi w nierealnych lub egzotycznych pejzażach; prace te charakteryzowały się płaskością form, intensywnością wyrazistych kolorów, dynamiczną i skomplikowaną kompozycją (Kompozycja. Szatan, Bajka. Fantazja, Rąbanie lasu. Walka — wszystkie 1920–22); po 1925 zarzucił uprawianie „czystego” malarstwa i zajął się zarobkowym wykonywaniem portretów w ramach tzw. Firmy Portretowej; wg jej regulaminu, wizerunki dzieliły się na kilka typów: od zwykłych i idealizowanych po silnie zdeformowane; niektóre z nich (głównie z lat 1929–32) powstawały w czasie eksperymentów z narkotykami, mających na celu spotęgowanie zdolności docierania do osobowości i psychiki modela. Od dzieciństwa zajmował się także fotografią.

Kontrowersyjna postać i twórczość

W latach międzywojennych doceniany jedynie przez nielicznych przedstawicieli elity intelektualnej i artystycznej, częściej zresztą wzbudzający polemiki (m.in. ze strony K. Irzykowskiego, T. Kotarbińskiego, R. Ingardena) niż wyrazy uznania, był traktowany jako utalentowany eksperymentator, otoczony przy tym legendą ekscentryka, mistyfikatora i skandalisty. Żywe i trwałe zainteresowanie wzbudził współcześnie (punktem zwrotnym było wydanie 1962 Dramatów Witkiewicza przez K. Puzynę) przede wszystkim jako dramatopisarz — prekursor groteskowego teatru absurdu, i myśliciel-katastrofista, który stworzył proroczą wizję losów cywilizacji europejskiej w epoce powszechnej uniformizacji, zwulgaryzowanej kultury masowej i totalitarnych systemów dyktatorskich. Jego dzieła przetłumaczono na kilkadziesiąt języków, dramaty są wystawiane niemal na całym świecie (zwłaszcza w USA), stał się też przedmiotem zainteresowań badawczych (m.in. czasopismo „Cahiers Witkiewicz”, założone 1976 w Lozannie).

Bibliografia

Dramaty, t. 1–2, Warszawa 1962, wyd. 2 rozsz. i poprawione Warszawa 1972;

Wybór dramatów, «Bibl. Nar.» S. I nr 221;

Pisma filozoficzne i estetyczne: t. 1 Nowe formy w malarstwie. Szkice estetyczne. Teatr, Warszawa 1974, t. 2 O znaczeniu filozofii dla krytyki i inne artykuły polemiczne, Warszawa 1974–76, t. 3 O idealizmie i realizmie. Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia i inne prace filozoficzne, Warszawa 1974;

Czysta Forma w teatrze, Warszawa 1977;

Dzieła wybrane, t. 1–5, Warszawa 1985;

Dzieła zebrane, t. 1–6, 8–9, 12–16, 19, Warszawa 1992–2005 (w planie 26 t.).

Witkiewicz Stanisław Ignacy, Autoportret, 1938

Witkiewicz Stanisław Ignacy, Portret Jadwigi Skibińskiej, 1931

Witkiewicz Stanisław Ignacy, Fantazja, 1921–22 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Witkiewicz Stanisław Ignacy, Atleci zawsze mają rację, 1922 — zbiory prywatne

Jarocki Jerzy, Matka Witkacego, Marek Walczewski (Leon Węgorzewski), Ewa Lassek (Janina Węgorzewska) i Jerzy Bińczycki (Nieznajomy) w Matce Stanisława Ignacego Witkiewicza, inscenizacja Jerzego Jarockiego, 1972 — Stary Teatr w Krakowie

Witkiewicz Stanisław Ignacy, Ogólne zamieszanie, 1920 — Muzeum Narodowe, Kraków