Wielkopolska

Wielkopolska,

terytorium historyczne w dorzeczu środkowej Warty.

Na przełomie IX i X w. terytorium państwa plemiennego Polan pod władzą książąt z dynastii piastowskiej, z centralnym ośrodkiem w Gnieźnie; państwo Polan, rozwijając ekspansję na coraz dalsze ziemie, przekształciło się w państwo polskie. W XI–XV w. nazwa Polska oznaczała nie tylko całe państwo, lecz także jego pierwotne terytorium, dla którego od XIII w. zaczęła się przyjmować osobna nazwa: Wielka Polska, następnie Wielkopolska (w znaczeniu: starsza część Polski). Siedzibą pierwszego polskiego biskupstwa, erygowanego 968, został Poznań; 1000 utworzono polską metropolię kościelną ze stolicą arcybiskupią w Gnieźnie. Dominujące znaczenie Wielkopolski we wczesnej monarchii piastowskiej uległo osłabieniu po śmierci Bolesława I Chrobrego (1025); granice tej prowincji ukształtowały się ostatecznie na początku XII w. W wyniku podziału Polski, dokonanego przez Bolesława III Krzywoustego 1138, z części Wielkopolski utworzono księstwo poznańskie, nadane Mieszkowi III Staremu, a pozostałą część z Gnieznem włączono do dzielnicy księcia zwierzchniego; 1181 Wielkopolska została ponownie zjednoczona pod władzą Mieszka III Starego, następnie panowali tu jego potomkowie; czasowe podziały Wielkopolski do początku XIV w. wyodrębniały księstwa: poznańskie, gnieźnieńskie i kaliskie (2 ostatnie 1253 połączyły się trwale w dzielnicę kalisko-gnieźnieńską). W XIII w. nasilił się gospodarczy rozwój Wielkopolski, związany z kolonizacją na prawie niemieckim (liczne lokacje miast). W skład zjednoczonego państwa polskiego Wielkopolska weszła na przełomie 1313 i 1314; odtąd jej zachodnia granica, a w znacznej części także północna i południowa, była granicą państwową. W zjednoczonym państwie polskim Wielkopolska zachowała odrębność i jednolitość aż do XVIII w.; składała się z 2 województw: poznańskiego i kaliskiego (1768 z części województwa kaliskiego utworzono woj. gnieźnieńskie); była zarządzana przez starostę generalnego Wielkopolski, któremu nie podlegały 2 peryferyjne ziemie, nakielska (Krajna) i wschowska (na stałe przyłączona 1343), mające własnych starostów grodowych; sejmik wielkopolski, wspólny dla obu województw, zbierał się w Środzie. Wśród szlachty utrzymywał się partykularyzm dzielnicowy, wyraźny zwłaszcza wśród rodów możnowładczych (później magnackich), rywalizujących z możnowładztwem małopolskim. W XV w. ukształtował się sejmik generalny (prowincjonalny) Wielkopolski, który zbierał się w Kole; oprócz województwa poznańskiego i kaliskiego należały do niego województwa: sieradzkie, łęczyckie, brzeskie, kujawskie, inowrocławskie, rawskie i płockie oraz ziemia dobrzyńska; w ten sposób zrodziło się drugie, szersze pojęcie Wielkopolski jako prowincji. Wielkopolska właściwa była regionem średniej własności szlacheckiej i wyróżniała się stosunkowo znaczną urbanizacją; do ważniejszych miast, oprócz największego Poznania, należały: Kalisz, Gniezno, Kościan; w gospodarce dużą rolę odgrywała produkcja sukna i związana z nią hodowla owiec, ważnymi towarami eksportowymi poza suknem były płótno, zboże, drewno. W XVIII w., mimo zniszczeń wojennych powtarzających się od połowy XVII w., Wielkopolska stała się najlepiej rozwiniętym gospodarczo regionem Polski. W I rozbiorze Polski (1772) utraciła na rzecz Prus część północną (ok. 20% terytorium), w II rozbiorze (1793) została wcielona do państwa pruskiego, do prowincji Prusy Południowe. Od 1807 wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego (departamenty: poznański, kaliski i bydgoski). W wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego 1815 ponownie znalazła się w granicach Prus, z wyjątkiem części południowo-wschodniej z Kaliszem i Koninem, którą włączono do Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskim. Na obszarze Wielkopolski w zaborze pruskim utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie (po klęsce powstania wielkopolskiego 1848 nazwę tę zastąpiono terminem: prowincja poznańska); mimo długotrwałej, nasilającej się akcji germanizacyjnej, ludność Wielkopolski zachowała polską świadomość narodową. Po I wojnie światowej, w wyniku zwycięskiego powstania wielkopolskiego 1918–19 i na mocy traktatu wersalskiego, 1919 prawie cała Wielkopolska weszła w skład II Rzeczypospolitej; w granicach Niemiec pozostało kilka okręgów z 24 miastami (m.in. Międzyrzecz, Piła, Wschowa), z których utworzono prowincję Grenzmark Posen-Westpreussen; w Polsce granica województwa poznańskiego przebiegała zgodnie z granicą między zaborami (Kalisz należał do województwa łódzkiego). Podczas II wojny światowej 1939 Niemcy wcielili Wielkopolskę do Rzeszy, tworząc z niej trzon tzw. Kraju Warty (Warthegau); ludność poddana ostrej akcji eksterminacyjnej i wysiedleńczej, poniosła ogromne straty. W 1945 cała Wielkopolska wróciła do Polski.

Henryk Rutkowski