Wielkie Księstwo Poznańskie, niem. Grossherzogtum Posen,
autonomiczna prowincja państwa pruskiego, utworzona na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego 1815 z zachodniej części Księstwa Warszawskiego i przyłączona do Prus z zachowaniem odrębności administracyjnej;
Wielkie Księstwo Poznańskie
Encyklopedia PWN
obszar — 28 951 km2, ludność ok. 776 tys.; władcą Wielkiego Księstwa Poznańskiego był król pruski, jego przedstawicielem — namiestnik (do 1831 książę A. Radziwiłł); na czele administracji stał naczelny prezes; Księstwo podzielono na regencje — poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów zarządzanych przez landratów; 1824 utworzono sejm prowincjonalny (o charakterze stanowym) jako organ doradczy. Po upadku powstania listopadowego 1830–31 autonomię Wielkiego Księstwa Poznańskiego ograniczono, rozpoczął się proces germanizacji. W 1848 parlament frankfurcki uchwalił wcielenie większej części Wielkiego Księstwa Poznańskiego do Rzeszy; nie doszło jednak do tego i jedność „prowincji poznańskich” — jak wówczas urzędowo zaczęto nazywać Wielkie Księstwo Poznańskie — została utrzymana; do walki z konspiracją rozbudowano aparat policyjny. Od lat 80. XIX w. wzmożenie germanizacji (Komisja Kolonizacyjna, Hakata, Kulturkampf); 1904 zapoczątkowano ustawy wyjątkowe podcinające pozycję gospodarczą ludności polskiej (1908 ustawa o wywłaszczeniu polskiej własności ziemskiej). Pod względem gospodarczym Wielkie Księstwo Poznańskie było żywnościowym i surowcowym zapleczem Prus; wcześniej niż w innych zaborach nastąpiło tu przejście do kapitalistycznej gospodarki rolnej (ustawa o uwłaszczeniu 1823, uwłaszczenie chłopów). W latach 40. XIX w. Wielkie Księstwo Poznańskie było ośrodkiem spisków (Związek Plebejuszy, Centralizacja Poznańska); liberałowie poznańscy rozwijali program pracy organicznej; 1848 ludność Wielkiego Księstwa Poznańskiego brała udział w Wiośnie Ludów (powstania wielkopolskie), a 1863 poparła powstanie styczniowe (udział w nim spowodował nasilenie represji władz pruskich). Po I wojnie światowej w wyniku zwycięskiego powstania wielkopolskiego 1918–19 i na mocy traktatu wersalskiego, 1919 większość ziem Wielkiego Księstwa Poznańskiego weszła w skład II RP.
