Wielka Brytania

Wielka Brytania, Great Britain,

wyspa w pn.-zach. Europie, największa w grupie Wysp Brytyjskich, w państwie Wielka Brytania;

pow. 222,1 tys. km²; większą część wyspy stanowią stare góry i wyżyny uformowane w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej. Struktury kaledońskie tworzą strefę przez G. Kaledońskie, Grampiany, Wyż. Południowoszkocką, północną Irlandię do G. Kambryjskich w Walii; budują je prekambryjskie i dolnopaleozoiczne skały magmowe i metamorficzne (granity, gnejsy, łupki krystal.), miejscami przykryte utworami młodszymi (czerwone piaskowce, zlepieńce, łupki, rzadziej wapienie). Fałdowania hercyńskie objęły G. Pennińskie, południową Walię i Płw. Kornwalijski; we wschodniej Anglii struktury paleozoiczne (zbud. gł. z piaskowców, wapieni i granitów) pokrywa bardzo gruba warstwa wapieni i piaskowców osadzonych podczas transgresji mezozoicznych. Silne ruchy tektoniczne związane z orogenezą alp. spowodowały odmłodzenie rzeźby; stare, zdenudowane pasma górskie uległy potrzaskaniu; powstały zręby, zapadliska i rowy tektoniczne; ruchom tektonicznym towarzyszyła działalność wulk., m.in. wylewy law bazaltowych w G. Kaledońskich. W wyniku zlodowaceń plejstoceńskich, które 4-krotnie objęły Wyspy Brytyjskie (maksymalny zasięg zlodowacenia do doliny Tamizy), wykształciła się rzeźba polodowcowa, charakteryzująca się występowaniem żłobów, cyrków i szerokich dolin polodowcowych w górach, moren i sandrów — na obszarach nizinnych.

Najbardziej górzystym regionem W.B. jest Szkocja; jej północno-zachodnią część zajmują silnie rozczłonkowane dolinami rzecznymi G. Kaledońskie (Carn Eige, 1182 m), środkową — granitowe masywy Grampianów (Ben Nevis, 1343 m — najwyższy szczyt W.B.), oddzielone od G. Kaledońskich rowem tektonicznym Glen More oraz głęboko wciętymi w ląd zatokami: Firth of Lorne i Moray Firth, południową — Wyż. Południowoszkocka (wysokość do 840 m), zbud. gł. ze skał osadowych z intruzjami magmowymi; między Grampianami i Wyż. Południowoszkocką jest położona Niz. Środkowoszkocka, stanowiąca rów tektoniczny (dł. ok. 320 km, szer. do 80 km), ograniczony od północy i południa uskokami oraz ciągiem wzgórz wulkanicznych. Anglia, największa pod względem powierzchni część W.B., jest regionem wyżynno-górskim w części północno-zachodniej i nizinnym na wschodzie i południu. Położone na północy Anglii granitowe i wulk. pasmo wzgórz Cheviot (wysokość do 816 m) stanowi hist. granicę Szkocji i Anglii; na południowy zachód od wzgórz Cheviot wznosi się krystal. masyw G. Kumbryjskich (Scafell, 978 m), a na południu — G. Pennińskie (Cross Fell, 893 m), zbud. gł. z piaskowców oraz wapieni, w których rozwinęła się rzeźba krasowa. Niziny wschodniej i południowej Anglii to rozległa płyta mezozoiczna z licznymi synklinami, wypełnionymi osadami trzeciorzędu, pokryta grubą warstwą (zwłaszcza na wschodzie) utworów polodowcowych; rzeźbę powierzchni falistych równin urozmaicają ciągi wzgórz morenowych oraz wapiennych (wysokość do 350 m), będących wychodniami osadów jurajskich i kredowych; na południe od G. Pennińskich rozciąga się płaska niz. Midlands, ograniczona od południowego wschodu progiem jurajskim (wzgórza Cotswold, Northampton), na wschodzie — niz. Fennland; na południowym wschodzie Anglii znajduje się Basen Londyński, otoczony progami kredowymi: od północnego zachodu wapiennymi wzgórzami Chiltern i Wyż. Wschodnioangielską, od południa — North Downs (wys. 294 m); na południe od Basenu Londyńskiego leży płaska antyklina Weald, ograniczona od południa ciągiem wapiennych wzgórz South Downs, na zachodzie — wapienna równina Salisbury i najdalej na południowy zachód wysunięta część Anglii — wyżynny Płw. Kornwalijski z kopulastymi, granitowymi i wapiennymi wzniesieniami (najwyższe Dartmoor, 621 m). Położona w zachodniej części Wielkiej Brytanii Walia jest regionem górzystym; większą część jej powierzchni stanowią stare masywy G. Kambryjskich (Snowdon, 1085 m) o szerokich i płaskich grzbietach na południu oraz o grzbietach ostrych, z dobrze wykształconą rzeźbą glacjalną, na północy.

Wybrzeże W.B. jest silnie rozczłonkowane (dł. linii brzegowej przekracza 7500 km); charakterystyczne głęboko wcięte zatoki (największe: Kanał Bristolski, Cardigan, Zat. Liverpoolska, Firth of Clyde, Firth of Forth, Moray Firth) i szerokie estuaria rzek, w których podczas przypływu poziom wody podnosi się o kilka metrów. Amplituda pływów u wybrzeży Wielkiej Brytanii wynosi: 14 m w Kanale Bristolskim, ponad 8 m przy ujściu rz. Mersey do Zat. Liverpoolskiej i ok. 6 m w estuarium Tamizy. Zróżnicowanie budowy geol. wpływa na różnorodność typów wybrzeży; przeważają strome wybrzeża klifowe, najwyższe na zachodzie Płw. Kornwalijskiego, gdzie wysokość brzegu mor. przekracza 200 m; w Szkocji i północno-zachodniej Anglii oprócz klifów występują wybrzeża fiordowe, w Walii i na Płw. Kornwalijskim wybrzeża riasowe, we wschodniej i południowej Anglii wybrzeża wyrównane, akumulacyjne.

Wyspiarskie położenie, a zwłaszcza sąsiedztwo ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Prądu Zatokowego), opływającego Wyspy Brytyjskie od północy i zachodu, powodują, że W.B. ma klimat umiarkowany ciepły, wybitnie mor., mimo położenia w stosunkowo wysokich szer. geogr. (między 49°58' a 60°45'N). Ocieplający wpływ Prądu Północnoatlantyckiego zaznacza się gł. w miesiącach zimowych, stąd amplitudy roczne temperatury są niewielkie, od 8°C na zachodzie kraju do 12°C na wschodzie. Przez przeważającą część roku W.B. znajduje się pod wpływem cyrkulacji zachodniej, z którą wiąże się napływ wilgotnego powietrza oceanicznego (zimą z niżu isl., latem z wyżu azorskiego); przemieszczającym się niżom barycznym towarzyszą, zwłaszcza zimą, silne wiatry. Średnia temp. w styczniu wynosi –3°C na północnym zachodzie, ok. 3°C na północnym wschodzie i ok. 7°C na południowym zachodzie, w lipcu od 17°C w Basenie Londyńskim do 12–13°C na północy Szkocji. Opady są obfite i występują w ciągu całego roku, gł. w postaci deszczu; średnia roczna suma opadów od powyżej 3000 mm w górach Szkocji do 1000 mm w zachodniej Anglii i ok. 700 mm we wschodniej Anglii; ok. 60% opadów przypada na okres od października do stycznia; najsuchszą porą roku jest wiosna; często występują mgły, w lecie na wybrzeżu, zimą i jesienią — w głębi wysp.

Sieć rzeczna W.B. jest bardzo gęsta; rzeki są krótkie, o wyrównanych stanach wód w ciągu roku. Główną rzeką kraju jest Tamiza (dł. 338 km, pow. dorzecza 11,4 tys. km²), płynąca przez Basen Londyński i uchodząca do M. Północnego szerokim (7–8 km) estuarium; do M. Północnego uchodzą również: Trent (dł. 274 km) i Ouse oraz Tees, Tyne, Tweed i in., do M. Irlandzkiego — Mersey, do Kanału Bristolskiego — Severn (290 km), a do zat. Firth of Clyde — gł. rzeka Szkocji, Clyde. Większość rzek jest uregulowana (śluzy, zapory, obwałowania koryt rzecznych budowane od XV w.) i skanalizowana; kanały, budowane od końca XVIII w., połączyły m.in. Tamizę z rz. Avon (uchodzącą do Kanału Bristolskiego), Mersey z rz. Ouse i Trent; powstałe szlaki wodne łączą M. Irlandzkie z M. Północnym; zbud. na pocz. XIX w. w Szkocji Kanał Kaledoński (dł. 97 km) połączył zat. Moray Firth (M. Północne) i Firth of Lorne (O. Atlantycki). Rzeki są wyzyskiwane gł. do zaopatrzenia ludności i zakładów przem. w wodę oraz jako szlaki żeglugowe, a szerokie estuaria rzek — do budowy portów. Na obszarze W.B. występują liczne jeziora, zwłaszcza polodowcowe, gł. w górach Szkocji, G. Kumbryjskich oraz północnej części G. Kambryjskich. Największe jeziora to: Loch Lomond (85 km², głęb. do 190 m), Loch Ness i Monar (najgłębsze jeziora w kraju, głęb. do 310 m) w Szkocji oraz Windermere w G. Kumbryjskich w Anglii.

W regionach górskich W.B. występują mało żyzne gleby kamieniste i żwirowe: bielice iluwialno-żelaziste w Szkocji, brunatne wyługowane w północnej Anglii i Walii; w kompleksie z górskimi glebami bielicowymi i brunatnymi powszechnie występują gleby torfowe. Obszary nizinne pokrywają żyźniejsze gleby brunatne i płowe, powstałe na iłach, glinach i piaskach pochodzenia gł. polodowcowego; duże powierzchnie wschodniej Anglii zajmują gleby oglejone, uformowane z bezwęglanowych glin i iłów. Z wychodniami wapieni mezozoicznych na równinie Salisbury i progach denudacyjnych są związane żyzne rędziny.

Miejsce naturalnych zbiorowisk roślinnych na większości terytorium W.B. zajęły użytki rolne, gł. łąki i pastwiska. Lasy, zajmujące zaledwie kilka procent pow. wyspy, to w dużym stopniu zbiorowiska wtórne, będące wynikiem zalesiania; fragmenty naturalnych lasów liściastych, dębowych i bukowych, zachowały się w południowej Anglii (kraina The Weald) i na wyżynach Walii, iglastych zaś, gł. sosnowych — w górach Szkocji; na Płw. Kornwalijskim, najcieplejszym regionie kraju, występują lasy z dębem korkowym i wawrzynem. Charakterystycznymi dla W.B. zbiorowiskami roślinnymi są torfowiska oraz wrzosowiska (krzewinkowe zespoły wrzosów i wrzośców), które rozwinęły się na stokach gór Szkocji, Walii i północnej Anglii, gł. w miejscach wykarczowanych lasów; szczyty gór na północy kraju zajmują murawy z udziałem gat. arktyczno-alpejskich. Krajobraz terenów rolniczych W.B., zwłaszcza Anglii, urozmaicają liczne śródpolne zadrzewienia.

Na obszarze W.B. istnieje 14 parków nar. (9 w Anglii, 3 w Walii i 2 w Szkocji); największe z parków nar. to: Lake District (pow. ponad 2200 km²) w G. Kumbryjskich z największym skupieniem górskich jezior polodowcowych w kraju oraz Snowdonia (2170 km²) obejmująca północną część G. Kumbryjskich, ponadto Yorkshire Dales, Brecon Beacons i Nort York Moors. Najwięcej parków krajobrazowych założono w słabo zaludnionych górskich regionach Szkocji.