Wielka Brytania. Polonia i Polacy.
państwo wyspiarskie w północno-zachodniej Europie, na Wyspach Brytyjskich, na Oceanie Atlantyckim i Morzu Północnym
Wielka Brytania. Polonia i Polacy
Encyklopedia PWN
W XIV i XV w. Polacy pojawiali się w Anglii sporadycznie, gł. kupcy oraz wysłannicy król.; pol.-ang. kontakty kult. zostały zapoczątkowane w XVI w.; 1548–53 działał w Anglii pol. reformator rel. J. Łaski, odgrywając ważną rolę w tworzeniu Kościoła anglik., w XVII w. S. Hartlib przyczynił się do reformy szkolnictwa ang., W. Bytner zaś wykładał na uniwersytecie w Cambridge i w Oksfordzie; wielu młodych Polaków studiowało na ang. uniwerstytetach. W 2. poł. XVII w. w Londynie osiedliła się grupa braci polskich. Pierwsi pol. uchodźcy polit. pojawili się po upadku powstania kościuszkowskiego 1794; duże skupiska powstały po powstaniu listopadowym 1830–31 (ok. 800–1000 osób); pojawiły się pierwsze organizacje; od 1834 działała sekcja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (TDP), od 1835 Gromady Grudziąż i Humań (Lud Polski). Następne fale emigrantów przybyły po Wiośnie Ludów 1848 i powstaniu styczniowym 1863–64; 1856 powstała Gromada Rewolucyjna Londyn; 1886 — Tow. Pol. w Londynie. Pod koniec XIX w. przybyła pierwsza grupa emigrantów w poszukiwaniu pracy, gł. robotnicy; u nich znalazła poparcie Centralna Organizacja Pol. Partii Socjalist. (przeniesiona 1890 z Genewy do Londynu); w Londynie powstał ośr. wydawniczy PPS, 1891–1903 drukowano „Przedświt” i „Światło”.
Pod koniec XIX w. Wielką Brytanię zamieszkiwało ok. 2 tys. Polaków. Wybuch I wojny świat. ożywił nadzieje na odzyskanie przez Polskę niepodległości. W Londynie powstały przedstawicielstwa Komitetu Narodowego Polskiego; utworzono ok. 25 stowarzyszeń pol., powstało kilka szkół. Po 1918 wielu Polaków wróciło do Polski. W okresie międzywojennym liczbę Polaków szacuje się na 3,5–5 tys., gł. rzemieślników oraz robotników zatrudnionych w górnictwie i tkactwie; zamieszkiwali Londyn, Manchester oraz Glasgow i Lanark w Szkocji. Polskie organizacje społ. i kośc. istniały jedynie w Londynie i Manchesterze; działalność kontynuowało Tow. Pol. oraz Polska Misja Katol. (zał. 1894).
W czasie II wojny światowej, po klęsce Francji 1940, Londyn stał się stolicą pol. emigracji wojennej; tu przeniosły się władze RP (Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, Rada Narodowa), nacz. wódz i znaczna część wojska (Polskie Siły Zbrojne w Wielkiej Brytanii w II wojnie światowej); powstały i rozwinęły działalność partie polit., stowarzyszenia nauk., kult., rel. i oświat.; organizowano archiwa i biblioteki (Biblioteka Polska), 1939 utworzono Polski Ośr. Nauk., 1947 Inst. Hist. im. Gen. Sikorskiego (od 1964 Instytut Polski i Muzeum Gen. Sikorskiego); powstawały pol. szkoły i placówki akademickie, a także stowarzyszenia kombatanckie, związki grup zaw., organizacje opiekuńcze; ukazywało się wiele pism, m.in. „Wiadomości Polskie” (od 1946 „Wiadomości”), „Myśl Polska”, „Polska Walcząca”, „Orzeł Biały” oraz najpopularniejszy „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”.
Po II wojnie świat. trwały migracje Polaków z Wielkiej Brytanii do Polski oraz do Wielkiej Brytanii z krajów eur. (gł. Włoch i Niemiec), Bliskiego Wschodu, Indii i Afryki; 1946–47 do Wielkiej Brytanii przeniesiono żołnierzy PSZ, z których większość wstąpiła do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W 1945 było w Wielkiej Brytanii 90–95 tys. osób urodzonych w Polsce, 1949 — ok. 160 tys. Kształtowała się nowa emigracja (gł. inteligencja), podkreślająca swój polit. charakter; nie uznała ona ustaleń w sprawie Polski podjętych na konferencji jałtańskiej 1945; nadal funkcjonował rząd RP na uchodźstwie (do 1991), Rada Nar. (1949–91), powołano Skarb Narodowy. Działalność podjęły nowe partie polit., m.in. Liga Niepodległości Polski, Niezależna Grupa Społ. i Polski Ruch Wolnościowy „Niepodległość i Demokracja”. W okresie rozłamu w środowisku uchodźstwa polit. 1954–72 istniały konkurencyjne wobec władz RP na uchodźstwie: Rada Jedności Narodowej, Rada Trzech i Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego. Wszystkie środowiska dążyły do wznowienia sprawy pol. w stosunkach międzynar., domagały się przywrócenia pełnej niepodległości Polsce, wycofania wojsk sowieckich oraz przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych; te postulaty wysuwały wobec mocarstw, organizowały demonstracje i zjazdy (1966 Zjazd Polski Walczącej), wspierały działalność opozycji niepodl. i demokr. w kraju (Fundusz Pomocy Krajowi). Społeczna i kult. działalność emigracji po 1945 była w dużej mierze kontynuacją prac podjętych w latach II wojny światowej, m.in. szkolnictwo pol. (z czasem likwidowane, a Polacy uczyli się w szkołach bryt.); na szczególną uwagę zasługuje życie kult., m.in. działalność wydawnicza (wydawnictwa Gryf, Orbis, Veritas, Pol. Fundacja Kult., a także związane z nową emigracją Puls i Aneks), teatr, prasa (m.in. nadal wychodzi „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Myśl Polska”, od 1944 „Jutro Polski”, od 1947 „Teki Historyczne”, od 1950 „Robotnik”; 1957–90 „Rzeczpospolita Polska”, 1946–81 „Wiadomości”, 1941–64 „Orzeł Biały”), instytucje nauk. (m.in. Pol. Uniw. na Obczyźnie, Polskie Towarzystwo Historyczne na Obczyźnie, Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, Inst. Pol. i Muzeum Gen. Sikorskiego, Studium Polski Podziemnej, Biblioteka Polska). Od lat 70. życie kult. Polaków skupia się w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym (POSK). Działają organizacje kombatanckie ze Stowarzyszeniem Polskich Kombatantów — Federacja Światowa (od 1945) na czele, stowarzyszenia techników, nauczycieli lekarzy i innych grup zaw., związki młodzieżowe (ZHP, Katol. Stow. Młodzieży Pol., YMCA), ponadto organizacje opiekuńcze. Funkcję koordynującą spełnia Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii. Szacuje się, że w Wielkiej Brytanii mieszka ok. 150 tys. osób pol. pochodzenia; największym skupiskiem jest Londyn (ok. 40 tys.), następnie Manchester (ok. 6 tys.), Birmingham (ok. 4 tys.), Bradford (ok. 3 tys.), Edynburg i Glasgow. Społeczność pol. w Wielkiej Brytanii ulega przemianom, pierwsze pokolenia powojenne odchodzą, kurczą się organizacje kombatanckie i zaw., niektóre działają już tylko formalnie; 1991 rozwiązały się władze RP na uchodźstwie (po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności); drugie i trzecie pokolenia asymilują się.
