Węgry. Polonia i Polacy

Węgry. Polonia i Polacy.

W 1. poł. XIX w. udział kilku tys. Polaków w rewolucji węg. (1848–49, Legiony polskie na Węgrzech), wybitną rolę odegrali: J. Bem, H. Dembiński, J. Wysocki, J. Bułharyn; od 2. poł. XIX w. większe skupiska wychodźstwa zarobkowego (m.in. północne zagłębie górniczo-hutn., Budapeszt, Rudabánya, Salgótarján, Dorog, Tata, Tatabánya). W 1874 powstała pierwsza pol. organizacja — Stow. Bratniej Pomocy, wchodząca od 1891 w skład Związku Wychodźstwa Pol.; inne organizacje: stowarzyszenie Siła, Tow. pod Opieką Św. Józefa, stowarzyszenie Przyjaźń (zał. 1898), Ranna Jutrzenka (zał. 1912). W okresie międzywojennym na Węgrzech było ok. 30 tys. Polaków, w tym 17 tys. w Budapeszcie, gł. robotnicy i rzemieślnicy; działalność polonijna skupiała się wokół Kościoła (ksiądz W. Danek), działały 3 szkółki pol.; 1926 powstało Stow. Polaków na Węgrzech (J. Bartel), a 1929 Związek Robotników Pol., 1938 Inst. Pol. w Budapeszcie; po 1936 utworzono pierwsze pol. drużyny harcerskie. Po klęsce wrześniowej 1939 wielu pol. żołnierzy i cywilów znalazło się na Węgrzech. Początkowo pol. emigracja wojenna przebywała w 142 miejscowościach, gdzie znajdowało się 105 obozów internowania; wiosną 1940 ewakuowano z Węgier ok. 21 tys. wojskowych, gł. do Francji; ponad 6 tys. osób cywilnych migrowało m.in. do Australii, Brazylii, Kanady, USA; ok. 3 tys. powróciło do Polski; na Węgrzech pozostało ok. 7–8 tys. wojskowych w obozach internowania oraz 10–15 tys. uchodźców cywilnych; liczby te są orientacyjne; przez cały okres wojny trwał bowiem ruch wędrówkowy przez Karpaty, Węgry były punktem etapowym na wojennych szlakach Polaków; pierwszą pomoc organizował Węg.-Pol. Kom. Opieki nad Uchodźcami i Węg. Czerwony Krzyż, następnie Kom. Obywatelski do Spraw Opieki nad Pol. Uchodźcami i Tow. Węg.-Pol.; uchodźcy tworzyli własne organizacje, placówki kult., organizowano szkoły, wydawano pisma („Wieści Polskie”, „Tygodnik Polski”, mies. „Młodzież” i in.); XII 1940–X 1941 na Węgrzech przebywał E. Rydz Śmigły, zał. organizację konspiracyjną Obóz Polski Walczącej. W 1939 powstała wojsk. baza łączności z krajem (kryptonim „Romek”), jednocześnie działała ekspozytura „W” podlegająca Oddziałowi II Sztabu Nacz. Wodza, a 1940 powstała trzecia placówka — cywilna baza łączności; zadaniem ich było zapewnienie łączności między okupowanym krajem a rządem RP na uchodźstwie we Francji, później w Wielkiej Brytanii, także ewakuacja i przerzut internowanych na Węgrzech Polaków. Działalność tę prowadzono m.in. w porozumieniu z konsulatem RP w Budapeszcie (zlikwidowany VIII 1940) i przedstawicielstwem wojsk. (zlikwidowane I 1941). W IV 1943 baza „Romek” została podporządkowana AK, a konspiracyjne komórki wojsk. działające w obozach dla internowanych zostały przeorganizowane w Oddziały AK (OAK); 1943 na Węgrzech znajdowało się 1480 oficerów, 4 tys. szeregowców i 4,5 tys. cywilnych obywateli pol.; po wejściu na Węgry wojsk niem. (III 1940) zostało aresztowane kierownictwo bazy cywilnej. Po zajęciu Węgier przez Armię Czerwoną baza wojsk. kontynuowała działalność, mimo aresztowań II 1945, aż do III/IV 1946. W 1946 na Węgrzech było ok. 17 tys. Polaków; ukazywał się dwujęzyczny „Kurier Węgiersko-Polski”, działały 4 szkoły pol.; 1947 wznowiło działalność Stow. Polaków na Węgrzech (rozwiązane 1950); do końca 1958 (utworzenie Polskiego Stowarzyszenia Kulturalnego im. Józefa Bema na Węgrzech) działalność polonijna zamarła. W 1993 powołano Stow. Katolików Pol. na Węgrzech pod wezwaniem św. Wojciecha. Obecnie liczbę Polaków na Węgrzech szacuje się na 10–15 tys.; gł. ośr.: Budapeszt, Tatabánya, Komárom.