Walia
 
Encyklopedia PWN
Walia, walijskie Cymru, ang. Wales Wymowa,
kraj w Wielkiej Brytanii, nad M. Irlandzkim i M. Celtyckim, na półwyspie między zat.: Liverpoolską i Kanałem Bristolskim, część Zjedn. Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej;
3,1 mln mieszk. (2011), w tym ok. 1,1 mln Walijczyków; zajmuje południowo-zachodnią część w. W. Brytania wraz z przybrzeżnymi wyspami (największa — Anglesey); od wschodu granica lądowa z Anglią, od południa — morska przez Kanał Bristolski; powierzchnia 20,7 tys. km2; stol. Cardiff. Powierzchnia wyżynno-górzysta (G. Kambryjskie, z najwyższym szczytem Snowdon, 1085 m); klimat umiarkowany ciepły, mor., o chłodnych latach i łagodnych zimach; średnia temp. w styczniu na północy 4°C, na południu 6°C, w lipcu odpowiednio 13°C i 16°C; roczna suma opadów ok. 1000 mm, na zachodnich zboczach gór 1800 mm i więcej; gł. rz.: Wye, Usk, Severn; roślinność gł. trawiasta, środkowa część Walii — zalesiona. Większość ludności oraz gł. ośrodki przem. skupiają się na południu — nad Kanałem Bristolskim i sąsiednich terenach wyżynnych; na obszarze tym leży konurbacja południowowalijska (Cardiff, Rhondda, Newport i in.) oraz południowowalijskie zagłębie węglowe — w końcu XIX w. jeden z największych w świecie producentów węgla kam., również do lat 70. XX w. jedno z najważniejszych w Wielkiej Brytanii; upadek górnictwa w końcu XX w. spowodował istotną restrukturyzację przemysłu, w którym oprócz hutnictwa dominuje obecnie przemysł maszyn. i elektroniczny, ponadto przemysł metal., chem., włók., spoż.; rolnictwo nie odgrywa istotnej roli w gospodarce Walii, przeważa hodowla bydła i owiec; grunty orne zajmują ok. 20% pow., rozwinięte ogrodnictwo; gł. porty mor.: Holyhead, Fishguard, Swansea, Milford Haven; gł. port lotn. — Cardiff; turystyka; parki nar.: Snowdonia ze szczytem Snowdon, Black Mountain Brecon Beacons i Pembrokeshire Coast.
Historia. W I tysiącl. p.n.e. ziemie obecnej Walii zasiedliły plemiona Celtów, asymilując dotychczasową ludność; 49–78 r. n.e. zostały one podbite przez Rzymian, którzy w toku walk zniszczyli m.in. ważny ośrodek druidów na w. Mona (Anglesey); pod panowaniem rzymskim obszar ten stanowił zachodnią część prow. Brytania, nie uległ silnej romanizacji i zachował w przeważającym stopniu celtycki charakter (Brytowie). Od II lub III w. docierało tu chrześcijaństwo, w V–VI w. nastąpiła całkowita chrystianizacja ludności; zakładane przez mnichów-misjonarzy klasztory stały się podstawą organizacji Kościoła. Po wycofaniu się przed 410 ostatniego z legionów rzymskich z Brytanii, jej zachodnia część, nie objęta podbojami Anglów i Sasów w V–VI w., stała się schronieniem dla grup Brytów ze wschodu, a pozbawiona przez Anglosasów kontaktu terytorialnego z innymi ziemiami celtyckimi wyodrębniła się jako Walia; na jej obszarze kształtowały się niewielkie samodzielne państewka (królestwa); bliskie były kontakty kulturowe, rel. i polit. z Irlandią; ok. 790 Offa, król anglosaskiej Mercji, wzniósł wał oddzielający jego państwo od Walii; w IX w. jej wybrzeża atakowali Normanowie; z poł. IX w. pochodzi też najstarsze prawodawstwo walijskie. Od końca IX w. poszczególne, zwaśnione między sobą królestwa Walii uznawały wielokrotnie zwierzchnictwo Wessexu, a później Anglii; kilkakrotnie wybitniejsi lokalni władcy zdołali opanować większość kraju, a 1055–63 doszło do krótkotrwałego zjednoczenia całej Walii; od 1067 najeżdżali ją rycerze anglonormandzcy (wasale królów Anglii), którzy po 1093 podbili wschodnie pogranicze i południową część kraju, tworząc na tym obszarze quasi-suwerenne baronie, znane jako marchie Walii; w XII w. monastyczną strukturę Kościoła w Walii zastąpiła terytorialna, z biskupstwami podległymi metropolii w Canterbury. Na pocz. XIII w. większość wolnych od Anglonormanów ziem Walii opanował jeden z władców walijskich, Llywelyn ap Iorwerth (zw. Wielkim); w poł. XIII w. jego wnuk, Llywelyn ap Gruffydd, zjednoczył cały północny i środkowy obszar kraju w Księstwo Walii; w wojnach 1277 i 1282–84 zostało ono podbite przez Edwarda I ang., który 1284 włączył je do posiadłości Korony ang., a 1301 nadał swemu synowi (odtąd tytuł księcia Walii noszą następcy tronu ang., od 1707 — bryt.). W 1536 Henryk VIII inkorporował całą Walię (Księstwo i marchie) do Anglii; wprowadzono ang. prawa i podział adm., Kościół anglikański oraz język ang. jako urzędowy; posłowie z Walii weszli do ang. Izby Gmin; Walia zrosła się z Anglią w jeden organizm polit. i — stopniowo — gosp.; rozpoczęła się też anglicyzacja kraju, chociaż przetłumaczenie w epoce reformacji liturgicznych ksiąg anglikańskich i Biblii na język walijski (opublikowane 1567 i 1588) przyczyniło się do zachowania walijskiego języka i literatury, mimo zaniku tradycyjnej kultury celtyckiej. Od XVII w. licznych wyznawców zyskiwali w Walii nonkonformiści (dysydenci z Kościoła anglikańskiego), którzy w XIX w. stali się oparciem dla Partii Liberalnej, zdobywającej do 1914 niemal wszystkie walijskie mandaty do bryt. Izby Gmin; 1914 w wyniku ich starań pozbawiono Kościół anglikański statusu Kościoła państw. w Walii. U schyłku XVIII w. kraj objęła rewolucja przem.; podstawę industrializacji stanowił rozwój hutnictwa żelaza i miedzi oraz górnictwa węgla kam. (ok. 1900 południowa Walia była jego gł. świat. eksporterem); nastąpił znaczny przyrost ludności (1800–1900 z 0,6 do 2 mln) i jej migracja z regionów roln. do szybko urbanizującego się południowego kraju. Podejmowane od 2. poł. XVIII w. działania na rzecz odnowienia i rozwoju kultury celtyckiej doprowadziły w końcu XIX w. do powołania walijskich instytucji kult. i nauk., m.in. od 1880 odbywa się co rok nar. festiwal pieśni i poezji (Eisteddfod), 1893 zał. Uniwersytet Walii. Kryzysy ekon. w latach 20. i 30. XX w. silnie dotknęły zwłaszcza górnictwo Walii, przyczyniły się do wysokiego bezrobocia (1931–36 — 30%) i emigracji (ok. 430 tys. osób) oraz przeniesienia poparcia polit. na Partię Pracy i uzyskania mocnej pozycji przez związki zaw.; ich wpływy, największe od 1945 do lat 60., zmniejszały się następnie wraz z ekon. rekonstrukcją Walii: spadkiem znaczenia górnictwa i różnicowaniem się gospodarki. W 1925 powstała Walijska Partia Narodowa, jednak znaczniejsze sukcesy zwolennicy kult. i polit. autonomii Walii odnieśli dopiero w latach 60.; 1964 utworzono w rządzie bryt. Min. do Spraw Walii (w gestii m.in. samorząd lokalny, od 1969 także edukacja, rolnictwo i ochrona zdrowia); 1967 nadano językowi walijskiemu równe prawa z ang.; w referendum 1979 propozycja autonomii dla Walii uzyskała nikłe poparcie. Partią o najsilniejszych wpływach w Walii jest nadal bryt. Partia Pracy. W 1997 rząd T. Blaira, rozpoczynając program reform ustrojowych w Wielkiej Brytanii, ogłosił — wraz z propozycjami dla Szkocji — projekt utworzenia Zgromadzenia Walijskiego o kompetencjach w zakresie wewn. spraw Walii (bez uprawnień podatkowych); propozycję rządu poparło w referendum 50,3% głosujących; V 1999 odbyły się 1. wybory do Zgromadzenia Walijskiego w Cardiff (60 czł. wyłanianych na 4-letnią kadencję w wyborach powszechnych wg ordynacji większościowo-proporcjonalnej), w których zwyciężyła Partia Pracy (ponownie 2004).
Literatura. Do najwcześniejszych jej dzieł należą poet. pochwały wojennych czynów władców, wygłaszane na dworach przez bardów. Utwory przypisywane półlegendarnym mędrcom-prorokom z V–VI w. (Myrddin, Taliesin) przekazują rękopisy (najstarszy z XII–XIII w. — The Black Book of Carmathen). Rozkwit poezji bardów przypada na XI–XIII w.; z tego okresu pochodzi zbiór opowieści prozą, zw. Mabinogion — o tematyce mitologicznej (np. o dzieciach króla Lira) i heroicznej (pierwsze podania o królu Arturze). Podbój Walii przez Edwarda I ang. (1284) zeuropeizował literaturę walijską, wzbogacając ją apokryfami, utworami hagiograficznymi, kronikami, poezją miłości i przyrody (Dafydd ap Gwilym, XIV w.), alegoryczną moralistyką. Renesans i reformacja zbliżyły literaturę walijską do ang.; powstał słownik ang.-walijski W. Salesbury’ego, przekład Biblii W. Morgana. W XVII stuleciu literatura walijska rozwijała gł. formy popularne, lud., odrodzenie przyniósł jej dopiero XVIII-wieczny klasycyzm, reprezentowany w poezji przez G. Owena, W. Williamsa Pantycelyna i A. Griffiths. Lirykę romant. uprawiali: Islwyn, Ceiriog i J.Hughes, prozę powieściową — D. Owen. Szerzący się w XIX w. ruch lit. podtrzymywał tradycję, organizowano stowarzyszenia, zjazdy i konkursy, nawiązujące do dawnych związków bardyjskich, prowadzono działalność wydawniczą i nauk. (1893 powstał Uniw. Walii). Wybitni krytycy i poeci: Sir J. Morris-Jones, Th. Gwynn Jones, W.J. Gruffyd, wpłynęli na nową literaturę walijską, reprezentowaną przez poetę E.H. Williamsa, pisarza i krytyka S. Lewisa, nowelistkę K. Roberts.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Conwy castle, ruiny zamku Edwarda I w północnej Walii, XIII w. (Wielka Brytania)fot. D. Makowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia