Valera Eamon

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Valera

[də wəlẹərə]

Eamon de, ur. 14 X 1882, Nowy Jork, zm. 29 VIII 1975, Dublin,

irlandzki bojownik o niepodległość i mąż stanu.

Urodził się 14 X 1882 w Nowym Jorku. Syn emigrantki z Irlandii i (jak podawała jego matka) emigranta z Hiszpanii. Od 1885 wychowywał się u rodziny matki w Irlandii; studiował w katolickim Blackrock College w Dublinie i 1904 uzyskał dyplom Uniwersytetu Królewskiego; został nauczycielem matematyki. Zainteresowany językiem gaelickim (tj. rodzimym celtyckim językiem irlandzkim), 1908 wstąpił do Ligi Gaelickiej; 1910 poślubił swą nauczycielkę z prowadzonych przez Ligę kursów gaelickiego, Sinéad Flanagan (1878–1975).

Walka o wolną Irlandię

W 1913 przystąpił do Ochotników Irlandzkich, paramilitarnej formacji irlandzkiego ruchu narodowego. W IV 1916 dowodził oddziałem w powstaniu wielkanocnym przeciw Brytyjczykom; sądzony przez brytyjski sąd wojenny, otrzymał wyrok śmierci, zmieniony potem na dożywotnie więzienie. W VI 1917 został zwolniony na podstawie amnestii, a wkrótce wybrany do brytyjskiej Izby Gmin (gdzie nie zasiadł) oraz na przywódcę partii Sinn Féin; V 1918 aresztowany przez Brytyjczyków; mimo to ponownie wybrany do Izby Gmin; II 1919 uciekł z więzienia. 1 IV 1919 został powołany przez — nieuznawane przez władze brytyjskie — irlandzkie zgromadzenie narodowe, Dáil Éireann (które I 1919 proklamowało niepodległość republiki irlandzkiej), na stanowisko jego prezydenta, obejmujące też funkcję szefa rządu kierującego oporem przeciw panowaniu brytyjskiemu. Od VI 1919 do XII 1920 przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie zabiegał o fundusze (skutecznie) i uznanie polityczne dla republiki irlandzkiej (bez powodzenia). Po zawarciu VII 1921 rozejmu brytyjsko-irlandzkiego uczestniczył początkowo w rozmowach pokojowych w Londynie; ze względu na zdecydowany sprzeciw Brytyjczyków wobec postulatu przyznania Irlandii pełnej niepodległości oraz wyodrębnienie Irlandii Pn., wycofał się z negocjacji, zostawiając ciężar decyzji (kompromis z Brytyjczykami czy wznowienie walk) i odpowiedzialność za nią na pozostałych w Londynie delegatach z A. Griffithem i M. Collinsem na czele; głosił koncepcję zewnętrznego stowarzyszenia Irlandii z imperium brytyjskim. Potępił warunki zawartego w XII 1921 traktatu brytyjsko-irlandzkiego, a po jego ratyfikowaniu przez Dáil Éireann ustąpił I 1922 z funkcji prezydenta. Stał się przywódcą opozycji antytraktatowej i podczas wojny domowej, jaka wybuchła w Irlandii na tle stosunku do traktatu, opowiedział się po stronie zwolenników pełnej niepodległości i jedności kraju; wobec ich widocznej klęski 1923 przyczynił się do przerwania walk; 1923–24 więziony. W 1926 założył republikańską partię Fianna Fáil (był jej przewodniczącym do 1959). W 1927 został wybrany do parlamentu Wolnego Państwa Irlandzkiego i mimo wcześniejszych deklaracji, zasiadł w nim wraz z grupą posłów swej partii (co wiązało się ze złożeniem przysięgi na wierność Koronie brytyjskiej); tworzył struktury partii, 1931 założył dziennik „Irish Press” i 1932 poprowadził Fianna Fáil do zwycięstwa w wyborach.

Na czele państwa irlandzkiego

W 1932–48 był szefem rządu (początkowo jako przewodniczący rady wykonawczej Wolnego Państwa Irlandzkiego, a od 1937 premier Irlandii) i ministrem spraw zagranicznych; zmierzał do zerwania zależności politycznej od Wielkiej Brytanii i ograniczenia zależności ekonomicznej; 1932 zawiesił przekazywanie przez rolników opłat dzierżawnych na rzecz skarbu brytyjskiego, co wywołało brytyjsko-irlandzką wojnę celną; doprowadził do zniesienia przysięgi wierności wobec Korony (1933) i uchwalenia nowej konstytucji (1937), która faktycznie przekształcała Wolne Państwo Irl. w suwerenne państwo Éire (Irlandia); 1938 zawarł układ z rządem brytyjskim o zakończeniu wojny celnej i opuszczeniu przez wojska brytyjskie baz morskich w Irlandii. W kwestiach społecznych i gospodarczych kierował się społeczną nauką Kościoła; w ramach gospodarki kapitalistycznej starał się dbać o interesy ubogich warstw społecznych, zwłaszcza rolników, rozwijać ustawodawstwo socjalne i budownictwo mieszkaniowe. W 1940 zainicjował utworzenie Dublińskiego Instytutu Studiów Wyższych. Był też aktywny na arenie międzynarodowej: 1932 przewodniczył Radzie Ligi Narodów, a 1938 — Zgromadzeniu Ligi. Podczas II wojny światowej utrzymał neutralność Irlandii; jego rząd wszczął represje wobec IRA, uwikłanej w kontakty z Niemcami. W 1951–54 i 1957–59 był ponownie premierem, a 1959–73 prez. państwa (przez 2 kadencje); powoli wycofywał się z aktywności politycznej, m.in. na skutek postępującej utraty wzroku.

Najwybitniejszy polityk Irlandii XX w.

Głównym celem działalności de Valery było doprowadzenie do pełnej niepodległości i zjednoczenia Irlandii. Przez całe życie był też oddany sprawie odrodzenia i upowszechnienia w Irlandii znajomości języka irlandzkiego. Konserwatysta w poglądach społecznych i obyczajowych; katolik, bardzo religijny. Przez 65 lat związany z Sinéad (przeżył ją o 7 miesięcy), mieli 7 dzieci. członek Królewskiej Akademii Irlandzkiej i od 1968 Towarzystwa Królewskiego w Londynie. Zmarł 29 VIII 1975 w Dublinie.

M.Z.