Ukraińska Powstańcza Armia

Ukraińska Powstańcza Armia, Ukraińska Armia Powstańcza, ukr. Ukrajinśka powstanśka armija (UPA),

ukr. formacja zbrojna działająca 1942–54, podporządkowana frakcji banderowskiej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-B), od VII 1944 formalnie Ukraińskiej Głównej Radzie Wyzwoleńczej.

Powstała w wyniku zjednoczenia ukr. oddziałów partyzanckich, czynnych od 1940 na Polesiu i Wołyniu: Sicz Poleska (od końca 1942 jako Ukr. Armia Nacjonalno-Rewolucyjna), oddziałów Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-Banderowcy), oddziałów niezależnych, samoobrony z Galicji Wschodniej i in.

Naczelnym zadaniem UPA, jako zalążka przyszłej regularnej armii, była walka o niepodległość Ukrainy i ochrona ludności ukraińskiej. Za wrogów stojących na drodze realizacji idei niepodległości uznano ZSRR i Niemcy oraz Polaków z terenów pol.-ukr. pogranicza etnicznego. Na czele UPA, która w okresie największego rozwoju liczyła ok. 40 tys. żołnierzy, stał Głównodowodzący, następnie Komendant Gł. (D. Klaczkiwski, od końca 1943 — R. Szuchewycz). Ziemie ukr. były podzielone na obszary (Północ, Południe i Zachód), okręgi wojsk. i odcinki taktyczne. Pierwsze akcje bojowe ukr. ruchu zbrojnego były wymierzone w rozbite lub rozproszone oddziały sowieckie po wybuchu wojny niem.-sowieckiej, a następnie w sowieckie oddziały partyzanckie (walki ze zgrupowaniem partyzanckim S. Kowpaka, 1943). Od wiosny 1943 trwały działania zbrojne przeciwko ludności pol. (eksterminacja zmierzająca do całkowitego usunięcia Polaków z Wołynia, Polesia i Galicji Wschodniej). Zmiana proniem. dotąd orientacji polit. ukr. ruchu nar. 1942–43 oznaczała początek zbrojnych wystąpień UPA przeciw niem. aparatowi okupacyjnemu na Ukrainie (zamachy na urzędników i wojskowych niem., zdobycie Kamienia Koszyrskiego, utrudnienia w zbieraniu kontyngentów i wywożeniu robotników przymusowych do Niemiec, ukrywanie osób zagrożonych represjami), toteż spowodowała rozpoczęcie przez Niemców akcji mających prowadzić do rozbicia UPA (obława pod dowództwem gen. E. von dem Bach Zelewskiego, 1943). W miarę zajmowania ziem ukr. przez wojska sowieckie UPA koncentrowała się na walce przeciwko nowym władzom (zamach na dow. I Frontu Ukr. II 1944, trzydniowa bitwa pod Krzemieńcem 1944), a jednocześnie broniła się przed kolejnymi akcjami pacyfikacyjnymi (zimą 1945–46 w Karpatach), prowadziła działalność polit. i wydawniczą. W 1947 oddziały UPA zostały częściowo zdemobilizowane.

Na ziemiach zamieszkanych przez Ukraińców, a należących do Polski (na zachód od linii Curzona) utworzono 1944 grupę San, dowodzoną przez M. Onyszkiewicza. Miała ona za zadanie ochronę ludności ukr. przed wysiedleniami do ZSRR oraz umożliwianie łączności między ziemiami ukr. a Europą Zachodnią. W czasie działalności bieżącej dochodziło do militarnego współdziałania oddziałów ukr. i pol. podziemia antykomunistycznego. Aktywność oddziałów UPA w granicach Polski zamarła po przeprowadzeniu akcji „Wisła” (1947). Centralne kierownictwo UPA przestało istnieć wraz ze śmiercią Szuchewycza (1950). Pojedyncze oddziały utrzymywały się do 1953, a nawet 1956.

Włodzimierz Mędrzecki