Ukraina. Sztuka
 
Encyklopedia PWN
Ukraina. Sztuka.
Na terenie Ukrainy zachowały się relikty kultur prahist. z okresu paleolitu i neolitu (kultura trypolska; Cucuteni–Trypolje krąg kulturowy) oraz kultur staroż.: resztki miast gr. nad M. Czarnym (m.in. Olbii, Chersonezu); zabytki sztuki scytyjskiej — kurhany, m.in. w Stanicy Kostromskiej i Kul Oba; ruiny Neapolu (scytyjskiego). Ziemie ukr. odgrywały doniosłą rolę w rozwoju wczesnej sztuki Słowian wschodnich. Od końca X w., w ścisłym powiązaniu ze sztuką bizant., rozwijała się na Rusi Kijowskiej architektura monumentalna (Cerkiew Dziesięcinna 989 lub 991–96 — zachowane fragmenty, sobór Sofijski 1017–33, XVII–XVIII w. w Kijowie, sobór Spaso-Preobrażeński ok. 1036 w Czernihowie, sobory: Uspieński Ławry Peczerskiej 1073–78, Michajłowski monastyru Wydubieckiego 1070–93 w Kijowie, cerkiew Michajłowska XI w. w Perejasławiu i in.). Do najwybitniejszych zabytków malarstwa tego okresu należą freski i mozaiki soboru Sofijskiego w Kijowie, freski w soborze Spaso-Preobrażeńskim w Czernihowie oraz miniatury, m.in. Ewangeliarza Ostromira 1056–57. W XII w., w związku z rozpadem Rusi Kijowskiej na poszczególne księstwa, wyodrębniły się miejscowe szkoły arch.: kijowska, czernihowska, wołyńska, halicka.
Od XIV w. sztuka Ukrainy kształtowała się w powiązaniu ze sztuką krajów sąsiednich. Ziemie po prawej stronie Dniepru, wchodzące w skład państwa pol.-litew., do rozbiorów Rzeczypospolitej stanowiły część pol. obszaru artystycznego. Na ziemiach, które weszły do zaboru austr., później zaś stanowiły integralną część państwa pol. (odrodzonego), a ich artyst. stol. był Lwów, proces ten utrzymał się do lat 40. XX w. Sztuka na tym terenie przechodziła kolejno przemiany stylowe od gotyku przez renesans i manieryzm (Lwów), barok (klasztor w Poczajowie) i rokoko (ratusz w Buczaczu) do klasycyzmu i eklektyzmu; wpływy pol. oddziaływały też na pozostałe ziemie ukr., zwłaszcza w XVI–XVIII w. sztuka ukr. rozwijała się nawiązując do tradycji ruskiej (architektura sakralna i malarstwo), przejmując w XVI–XVIII w. elementy renes. i barokowe. Najbardziej oryginalne było budownictwo drewniane (cerkiew w Kowlu 1505, w Krechowie 1658, sobór Troicki w Nowomoskowśku 1773–78). Po rozejmie andruszowskim 1667 i pokoju Grzymułtowskiego 1686 między Rzecząpospolitą a Rosją, które przesądziły o przynależności Ukrainy Lewobrzeżnej (z Kijowem) do Rosji, nasiliły się tam wpływy ros. z Moskwy, później zaś z Petersburga. W wyniku mieszania się tendencji wschodnich i zachodnich wytworzył się swoisty styl w architekturze (gł. w Kijowie), zw. barokiem ukraińskim. Nastąpił rozwój monumentalnej architektury cerkiewnej i klasztornej (m.in. sobory: Pokrowski w Charkowie 1689, Nikolski w Kijowie 1690–96) oraz świeckiej. W architekturze 1. poł. XVIII w. panował nadal barok ukraiński. Cechowało go dekoracyjne spiętrzenie brył, malownicze ukształtowanie sylwety budowli oraz bogata dekoracja zewn. i wewn., obfitująca w elementy ornamentyki barok. (rozbudowa Ławry Peczerskiej, Brama Zaborowska 1746–68 w Kijowie; ikonostasy); jego wybitnymi przedstawicielami byli: I. Barski (cerkiew Nabereżno Mikilska w Kijowie 1772–75, sobór Rizdwa Bohorodyci w Kozelcach 1752–63, wspólnie z A.W. Kwasowem) i S. Kownir. W XVIII w. rozwijał się pokrewny sarmackiemu portret, odznaczający się dosadną charakterystyką modela, dekoracyjnością i płaskim modelunkiem (wizerunek atamana Daniła Jefremowicza 1752), oraz grafika (L. Tarasewycz, N. Zubrycky, S. Szyrsky). W okresie późnego baroku działali na Ukrainie architekci ros. (W.W. Rastrelli, cerkiew Andrejewska w Kijowie 1747–53), którzy od końca XVIII do połowy XIX w. byli gł. propagatorami klasycyzmu (m.in. G. Quarenghi, Ch. Cameron, Th. de Thomon, I.J. Starow, A.D. Zacharow, M.F. Kozakow). Rozwijało się budownictwo miejskie (nowe miasta: Odessa, Chersoń, Sewastopol, Mikołajów), wznoszono rezydencje wiejskie (pałac Gałagana w Sokiryncach 1829, P. Dubrowsky). Artyści ukr. współdziałali w rozwoju sztuki ros. (malarze: D.G. Lewicki, W.Ł. Borowikowski, A. Łosienko, rzeźbiarz I.P. Martos).
Tematyka ukr. znalazła odbicie w twórczości artystów ros., m.in. W.A. Tropinina, A.P. Antropowa. Szeroki obraz życia wsi ukr. dał w swoich kompozycjach rodzajowych i pejzażach T. Szewczenko, którego twórczość wywarła decydujący wpływ na ukształtowanie się nar. szkoły malarstwa. W 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. reprezentowali ją K. Trutowski, L. Żemczużnykow, K. Ustyjanowycz, W. Orłowsky, K. Kostandi, S. Wasylkiwski, M. Muraszko, S. Switosławski, M. Pymonenko. Wyróżniła się twórczość rzeźbiarzy: Ł. Pozena, B. Eduardsa. W końcu XIX w. wznoszono gł. budowle eklektyczne (teatr w Kijowie, gmach Nowej Giełdy w Odessie), a w pocz. XX w. — modernist. (budowle użyteczności publicznej w Kijowie), nawiązujące do lud. budownictwa ukr. i architektury ruskiej. Część architektów tworzyła w tradycjach klasycyzmu.
W Ukr. SRR nastąpił rozwój budownictwa przem. (Dnieproges w Zaporożu 1927–32, W.A. Wiesnin i in.), mieszkaniowego, reprezentacyjnego (budynki: Derżpromu w Charkowie 1926–30, Rady Najwyższej Ukr. SRR w Kijowie 1936–39 — W. Zabołotny); od 1945 trwała też rekonstrukcja budowli zniszczonych w trakcie działań wojennych (m.in. Kreszczatiku w Kijowie — A.W. Własow, A. Dobrowolsky). Architektura lat powojennych odznaczała się większą prostotą, funckjonalizmem i wykorzystaniem nowocz. materiałów budowlanych (Pałac Sportu 1958–60, hotel Dnipro 1961–64 w Kijowie, gmach nowej politechniki we Lwowie 1963, kino Ukraina w Charkowie 1963, sanatoria w miejscowościach wypoczynkowych nad M. Czarnym). Sztuki plastyczne Ukr. SRR rozwijały się od lat 30. na zasadach realizmu socjalistycznego. Malarstwo reprezentują: M. Samokysz, H. Switłycky, S. Prochorow, F. Kryczewsky, O. Szowkunenko, T. Jabłonska, M. Chmelko, W. Puzyrkow, W. Zadorożny, O. Maksymenko; rzeźbę: M. Łysenko, Ł. Murawin, O. Kowalow, O. Suprun; grafikę: J. Bokszaj, W. Kasijan, M. Derehus. W ostatnim czasie w plastyce są widoczne wpływy nowych prądów artyst., jak: performance, instalacje, sztuka wideo, body art, land art, docierających tu z Zachodu za pośrednictwem państw ościennych; nową sztukę Ukrainy reprezentują m.in. tacy artyści, jak: O. Tistol, A. Sawadow, G. Wyszesławskij, W. Rajewskij, A. Reutburd. Ukraina jest jednym z ważniejszych rejonów sztuki lud., odznaczającej się oryginalnością i bogactwem form (tkactwo, hafty, ceramika, rzeźba w drewnie).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Lwów, Kamienica Królewska fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kijów, monastyr Wydubiecki (Ukraina) fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bachczysaraj, Pałac Chanów, XV–XVIII w., Krym (Ukraina)fot. M. Więckowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia