Ukraina. Literatura

Ukraina. Literatura.

Rozwijała się w epoce Rusi Kijowskiej (XI–XII w.) na podłożu rodzimej tradycji lud. (pieśni obrzędowe, hist., liryczne, dumy, proza) oraz piśmiennictwa gr.-bizant. i południowosłow. (po chrystianizacji Rusi 988). Przeważała wówczas przekładowa literatura rel.: księgi bibl., liturgiczne, utwory homiletyczno-oratorskie, apokryficzne, kroniki, żywoty. Kształtowała się także literatura oryginalna (Hilarion, K. Smolatycz, Cyryl z Turowa, Teodozjusz, Nestor, Daniel), powstałe wówczas utwory, m.in. Powieść minionych lat, Słowo o wyprawie Igora, są traktowane jako wspólne dziedzictwo 3 literatur wschodniosłow.: białoruskiej, ros. i ukraińskiej. Po upadku Rusi Kijowskiej (XIII w.) rozwój literatury został zahamowany; pogłosy wcześniejszej tradycji kijowskiej są widoczne jedynie w Paterykonie Kijowsko-Peczerskim i Latopisie Halicko-Wołyńskim. Odrodzenie piśmiennictwa ukr. było związane z unią brzeską (1594), powstała wtedy literatura rel.-polemiczna; obrońcami prawosławia byli: I. Wyszenski, S. Zyzani, M. Smotrycki, Z. Kopystenski; gł. ośrodkami myśli nauk., teol., filoz. i życia lit. stały się szkoły brackie (Kijów, Lwów, Ostróg, Zabłudów) i Akad. Kijowska (Mohylańska), dzięki której dokonano zmiany orientacji lit.-kulturowej z gr.-bizant. na zachodnią, zwłaszcza łac.-pol.; w kręgu akademickim tworzyli: Ł. Baranowicz, S. Jaworski, F. Prokopowycz, Ł. Górka; prócz rel. nastąpił rozkwit wierszopisarstwa dydaktycznego, panegirycznego, dramatopisarstwa (intermedia, misteria), sztuki oratorskiej, prozy barok. (pisarze kaznodzieje: I. Halatowski, A. Radywyłowski, D. Tuptało, S. Kosow), tzw. poet. baroku szkolnego (I. Wełyczkowski, K. Zinowjew) i latopisarstwa kozackiego (Samowidiec, S. Wełyczko, H. Hrabianka). Dominującym kierunkiem lit. w XVII w. był barok. W XVIII w. rozwinął się nurt oświec. (H. Skoworoda). U schyłku XVIII i na początku XIX w. literatura ukr. była pod wpływem procesów narodowotwórczych, wyrażała kształtowanie się świadomości nar. (m.in. pod wpływem kampanii napoleońskiej i idei demokr. konstytucji amer.). Znalazło to odzwierciedlenie m.in. w anonimowej Istoriji Russow, znamionującej tradycje preromant., a także w twórczości I. Nekraszewycza i I. Kotlarewskiego (Enejida i Natałka Połtawka). Przełom romant. zapoczątkowała sentymentalna proza H. Kwitki-Osnowjanenki, J. Hrebinki; dużą rolę odegrał uniw. charkowski, a przede wszystkim twórczość P. Hułaka-Artemowskiego i tzw. charkowskiej szkoły romantyków (Ł. Borowykowski, A. Metłynski, M. Kostomarow). Oprócz Kostomarowa, do czołowych przedstawicieli romantyzmu, rozwijającego się w Kijowie (gł. w środowisku uniwersyteckim) od końca lat. 30. XIX w., należeli dwaj pozostali przywódcy antycarskiego konspiracyjnego Bractwa Cyryla i Metodego, T. Szewczenko i P. Kulisz, w których twórczości znalazły odbicie ideały wolnościowe. W związku z aktami restrykcyjnymi, zakazującymi używania języka ukr. w szkolnictwie (1863) i drukowania w tym języku (1876), aktywizacja życia umysłowego nastąpiła we Lwowie, gdzie jeszcze w latach 30. ukształtowało się ugrupowanie lit. Ruśka Trijcia (M. Szaszkewycz, J. Wahyłewycz, J. Hołowacki); na emigracji rozwinął działalność nauk., wydawniczą i organizacyjną M. Drahomanow, na Bukowinie — J. Fedkowycz i S. Worobkewycz. Na Ukrainie Naddnieprzańskiej, mimo zakazów i prześladowań, tworzyli prozaicy realiści: M. Wowczok, I. Neczuj-Łewycki, P. Myrny, narodniccy: O. Konyski, B. Hrinczenko, twórcy ukr. sceny nar.: M. Starycki, M. Kropywnycki, I. Karpenko-Kary, na zesłaniu poeta P. Hrabowski. Na przeł. XIX i XX w. rozwinęły się nowe kierunki (neoromantyzm, symbolizm i ekspresjonizm), które wprowadzali do literatury ukr. Ukrainka Łesia, A. Krymski, M. Kociubynski. Wielką rolę odegrał pisarz, uczony, tłumacz, wydawca i publicysta I. Franko, działający w Galicji, gdzie tworzyli także prozaicy Ł. Martowycz, W. Stefanyk oraz pisarze skupieni w lwow. ugrupowaniu lit. Mołoda muza (P. Karmanski, W. Paczowski, B. Łepki, O. Łucki, S. Czarnecki, M. Jackiw), pozostający w bliskich stosunkach z Młodą Polską. Z modernizmem była związana również proza O. Kobylanskiej (Bukowina), K. Hrynewycz, O. Turianskiego, poezja O. Ołesia, M. Woronego, H. Czuprynki, dramaturgia L. Staryckiej-Czerniachiwskiej. Osobne miejsce zajmuje twórczość W. Wynnyczenki, który, uciekając przed bolszewickim terrorem (zapoczątkowanym rozstrzelaniem A. Nikowskiego i Czuprynki), emigrował m.in. wraz z Ołesiem i S. Czerkasenką.

W latach 20., określanych jako renesans nar., nastąpił rozkwit symbolizmu (P. Tyczyna, W. Kobylanski, D. Zahuło, J. Sawczenko, O. Slisarenko), futuryzmu (M. Semenko, G. Szkurupi, E. Stricha), tworzyli tzw. neoklasycy (M. Zerow, P. Fyłypowycz, M. Draj-Chmara, O. Burhardt, M. Rylski), neoromantycy i tzw. poeci rewolucyjni (W. Błakytny, M. Bażan, M. Chwylowy, I. Kułyk, W. Sosiura, W. Czumak); nową prozę reprezentowali: H. Kosynka, J. Janowski, O. Dowżenko, W. Pidmohylny, A. Lubczenko, dramaturgię M. Kulisz, I. Koczerha. Działały wówczas liczne organizacje lit. o różnych programach: Związek Pisarzy Proletariackich „Hart”, organizacja rewolucyjnych pisarzy chłopskich Płuh, Wolna Akad. Literatury Proletariackiej (WAPLITE). W latach 30. w wyniku represji stalinowskich tylko nieliczni z plejady twórców pozostali przy życiu, stąd określenie rozstrilane widrodżennia [‘rozstrzelane odrodzenie’]; 1932 dotychczasowe ugrupowania lit. zostały rozwiązane, 1934 powołano Związek Pisarzy Ukrainy i za obowiązującą metodę twórczą uznano realizm socjalist., reprezentowany m.in. przez dramaturga O. Kornijczuka. Literatura ukr. rozwijała się także poza granicami ZSRR, zwłaszcza w Polsce (B.I. Antonycz, Łepki, N. Liwycka-Chołodna, J. Małaniuk, J. Łypa, U. Samczuk, O. Teliha), także w Czechosłowacji (J. Darahan, O. Laturynska, O. Olżycz). Podczas II wojny światowej w literaturze ukr. rozwijała się gł. poezja patriotyczna, powstawały utwory satyr. i publicyst., reportaże; po wojnie nastąpił rozkwit prozy (O. Honczar, N. Rybak, P. Zahrebelny, M. Stelmach, M. Rudenko, W. Zemlak, J. Muszketyk, R. Iwanyczuk, R. Fedoriw), poezję tworzyli m.in. Bażan, Rylski, Tyczyna, A. Małyszko, D. Pawłyczko, R. Bratuń. W okresie postalinowskiej odwilży w literaturze ukr. nastąpiła zasadnicza reorientacja w zakresie podejmowanej tematyki i poetyki; rozwinęła się twórczość pokolenia tzw. szestydesiatnyków, dominowała poezja reprezentowana przez I. Dracza, R. Łubkiwskiego, W. Korotycza, L. Kostenko, B. Olijnyka, W. Symonenkę, M. Winhranowskiego, do których dołączyli I. Żyłenko, L. Skyrda, S. Jowenko, W. Stus, I. Kałyneć, W. Pidpały, R. Kudłyk, W. Łuczuk, W. Hołoborod'ko; do czołowych prozaików należą: W. Drozd, J. Hucało, W. Szewczuk, H. Tiutiunnyk, J. Szczerbak, N. Biczuja, O. Łupij. Grupę uznanych tłumaczy, przyswajających piśmiennictwu ukr. literaturę zachodnią, stanowili m.in.: H. Koczur, M. Łukasz, I. Steszenko, J. Popowycz, M. Perepadia, L. Czerewatenko. Wśród krytyków lit. gł. miejsca zajęli: I. Dziuba, I. Switłyczny, Stus, J. Swerstiuk, M. Kociubynska, L. Senyk, M. Małynowska, W. Skuratiwski, M. Kosiw, M. Ilnycki (wielu z nich w okresie antyukr. polityki L.I. Breżniewa znalazło się w łagrach), obalający dogmaty socrealizmu; wśród literaturoznawców — O. Biłecki, J. Kyryluk, Ł. Nowyczenko, P. Fedczenko, F. Pohrebennyk, W. Krekoteń, W. Niczyk oraz średnie pokolenie — M. Żułynski, P. Kononenko, O. Myszanycz, W. Donczyk, W. Briuchowecki; najwybitniejszym historykiem literatury był D. Czyżewski, żyjący na emigracji w Niemczech; ukr. literaturoznawstwo emigr. miało decydujące znaczenie w upowszechnianiu wiedzy o Ukrainie na Zachodzie i jednocześnie pobudzało rozwój literatury na Ukrainie, co potwierdzają publikacje m.in. Czyżewskiego, J. Łuckiego, J. Szerecha, J. Bojki, I. Koszeliwca, O. Horbacza, A. Żukowskiego, L. Rudnyckiego, J. Fizera; dużym osiągnięciem emigr. naukowców było wyd. Encykłopediji ukrajinoznawstwa (14 tomów), pod redakcją W. Kubijowycza, A. Żukowskiego, W. Markusia i in., oraz wyd. anglojęzycznego Encyclopedia of Ukraine (5 tomów). Na emigracji tworzą: E. Andijewska, I. Bahrjany, W. Barka, S. Hordynski, D. Humenna, B. Rubczak, W. Wowk, O. Zujewski; w Polsce — O. Łapski, I. Rejt, M. Łuczak, T. Karabowicz, I. Kyryziuk. Momentem zwrotnym na Ukrainie była tragedia w Czarnobylu, rozpad ZSRR i ogłoszenie przez Ukrainę niepodległości. Prawdziwe ożywienie twórczości lit. dokonało się dzięki młodym twórcom lat 80. i 90., określanym jako postmoderniści, negującym totalitaryzm, służebną funkcję literatury, zastaną tradycję, poszukującym nowych środków wyrazu. Ten nurt reprezentują: O. Zabużko, M. Riabczuk, J. Andruchowycz. Wśród przedstawicieli feministycznej orientacji tego nurtu są m.in. S. Pawłyczko, T. Hundorowa, O. Pachlowska. Akademickie literaturoznawstwo i krytykę lit. reprezentują: M. Najenko, T. Sałyha, S. Chorob, J. Nachlik, T. Wozniak, O. Astafjew. Na różnorodność i dynamikę życia lit. na Ukrainie duży wpływ miało również włączenie w obieg lit. dzieł ukr. literatury emigr. i dorobku ukrainoznawstwa, a także przywracanie literaturze spuścizny lit. i nauk. wybitnych twórców ukr., wyłączonych z życia lit. w okresie totalitaryzmu.

Stefan Kozak (Literatura)

Kamieniec Podolski, twierdza, XIV–XVIIIw.