Tybet

Tybet, tybet. Pö,

kraj w środkowej Azji na Wyżynie Tybetańskiej;

powierzchnia ok. 2,5 mln km²; ok. 6 mln mieszkańców; stolica Lhasa; obecnie na terytorium Chin, obejmuje Tybetański Region Autonomiczny oraz część regionu autonomicznego Sinciang i prowincje: Qinghai, Gansu, Sichuan, Yunnan; Tybet zamieszkują głównie Chińczycy (Han) i Tybetańczycy, ponadto Dunganie, Mongołowie i in.; w większości wyznawcy lamaizmu; główny ośrodek kultu lamajskiego: Lhasa, Xigazê; rozwinięte życie monastyczne; 90% ludności skupia się na południu i w dolinach rzecznych (głównie w dorzeczu Brahmaputry), gdzie istnieją najdogodniejsze warunki dla rolnictwa (uprawa głównie jęczmienia). Podstawą gospodarki Tybetu jest koczownicza hodowla jaków, kóz, owiec oraz w mniejszym zakresie koni, mułów, osłów; pastwiska zajmują ok. 70% powierzchni kraju (głównie w części północnej i zachodniej); ponadto myślistwo i zbieractwo; rozpowszechnione tradycyjne rzemiosło (dywany, wyroby ze skóry, drewna, metali szlachetnych); bogactwa naturalne (rudy metali, złoto, węgiel kamienny, ropa naftowa) słabo wykorzystane; dość duże znaczenie ma pozyskiwanie soli z jezior i handel solą (zwłaszcza z Indiami, Nepalem); handluje się także wełną. Transport głównie juczny.

Historia.

W VII w. zjednoczenie plemion tybetańskich w silne królestwo; IX w. rozpad państwa na oddzielne księstwa; XI–XIV w. upowszechnienie się buddyzmu (buddyzm tybetański), odtąd głównego czynnika kulturotwórczego w Tybecie; XIII–XIV w. zależność od mongolskiej dynastii Yuan; w okresie niezależności Tybetu, po upadku dynastii Yuan, wzrost rywalizacji między szkołami buddyjskimi; zwyciężyła założona na początku XV w. sekta Żółtych Czapek, która w XVII w. zaprowadziła w Tybecie teokratyczny system rządów z dalajlamą na czele; Lhasa, gdzie znajduje się rezydencja dalajlamy, pałac Potala, stała się świętym miastem Tybetu; 1716 najazd chanatu dżungarskiego, interwencja chińska i włączenie Tybetu (z zachowaniem jego autonomii) do cesarstwa; 1904 militarna misja F.E. Younghusbanda, ustanowienie kontaktów dyplomatycznych i handlowych z Wielką Brytanią; w czasie rewolucji chińskiej 1911–13 wycofanie wojsk chińskich, rozluźnienie politycznych więzów Tybetu z Chinami; 1950 wojska chińskie wkroczyły do Tybetu; 1951 układ o  „pokojowym wyzwoleniu Tybetu” między rządem ChRL a dalajlamą, gwarantujący zachowanie autonomii Tybetu (część ziem tybetańskich włączono do prowincji Qinghai, Sichuan, Sinciang, Gansu i Yunnan); podjęte przez Chiny, wbrew postanowieniom układu, działania w celu zmiany tradycyjnych struktur społecznych i gospodarczych w Tybecie (m.in. sekularyzacja dóbr klasztornych, kolektywizacja) doprowadziły w połowie lat 50. do antychińskiej partyzantki; 1959 powstanie krwawo stłumione przez Chińczyków; ucieczka Dalajlamy XIV (Tenzin Gyatso) do Indii, gdzie powołał emigracyjny rząd tybetański; 1965 ustanowienie Tybetańskiego Regionu Autonomicznego; w czasie „rewolucji kulturalnej” nasilenie sinizacji Tybetu (m.in. intensyfikacja osadnictwa chińskiego, obsadzanie administracji przez Chińczyków), masowe niszczenie miejsc kultu religijnego, prześladowania religijne, zakładanie komun ludowych; po zakończeniu „rewolucji kulturalnej” liberalizacja — m.in. odwołanie części chińskich urzędników, przywrócenie swobód religijnych, zniesienie komun ludowych; od lat 80. nasilenie tendencji do zachowania tożsamości narodowej wśród Tybetańczyków, uznających nadal duchowe przywództwo Dalajlamy XIV (1989 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla); 1989–90 w następstwie antychińskich wystąpień w Lhasie stan wojenny w Tybecie; 1995 kolejny spór wywołało wyznaczenie przez Chiny XI Panczelamy.

Literatura.

Początki piśmiennictwa i literatury tybetańskiej wiążą się z działalnością T’onmiego Sambhoty, twórcy pisma tybetańskiego i autora 8-tomowej gramatyki (653). Najstarszym zabytkiem literatury tybetańskiej jest inskrypcja z ok. 767 na słupie kamiennym u podnóża Potali, rezydencji dalajlamów. W VII–X w. powstały liczne utwory rodzime literatury tybetańskiej (zachowane w Dunhuang, Turkiestanie Wschodnim i środkowym Tybecie), jak też przekłady z sanskrytu dzieł buddyjskich i poematów indyjskich. Od połowy XI w. literatura tybetańska rozwijała się przy klasztorach, pośród sekt buddyjskich, którym początek dali Atiśa, ’Brog-mi i Mar-pa; pojawiły się także oryginalne traktaty religijno-filozoficzne, komentarze do sutr, legendy i żywoty świętych, kroniki historyczne (m.in. sBa-bżed); w tym okresie tworzył jeden z najznakomitszych poetów tybetańskich, Mi-la-ras-pa, autor zbioru pieśni religijnych Mi-la’i-mgur-‘bum. W XIV w. tworzył Bu-ston, wybitny pisarz buddyjski, którego dzieła zostały zebrane w 28 tomach (gSung-‘bum); przypisuje się mu usystematyzowanie i zredagowanie kanonu buddyjskiego Kandżur i komentarza do kanonu Tandżur. Zbiór dzieł filozoficznych i egzegetycznych pozostawił Cong-k‘a-pa, reformator lamaizmu i założyciel sekty Żółtych Czapek. Ważne miejsce w literaturze tybetańskiej zajmują historie buddyzmu, m.in. Błękitna kronika (1476–78) gŻon-nu-dpala. Jedynym w swym rodzaju przykładem świeckiej literatury pięknej jest powstały na początku XVIII w. zbiór poezji lirycznej Dalajlamy VI. Twórczość ludowa jest mało zbadana; z legend ludowych i poematów epickich wywodzi się wielki epos o królu Geserze (18 tomów). Współczesna literatura tybetańska ma charakter świecki i rozwija się (od 1951) pod wpływem literatury chińskiej (publikacje popularnonaukowe, książki o tematyce społeczno-politycznej i ekonomicznej, wydania tekstów folklorystycznych).

Sztuka.

Sztuka w Tybecie ukształtowała się pod wpływami kultury indyjskiej, nepalskiej i chińskiej, zyskując z czasem wyraźne cechy odrębności. Około V w. p.n.e.–VI w. n.e., głównie w zachodniej części kraju, rozwinęła się kultura megalitów. W sztuce zdobniczej utrwaliły się wpływy metaloplastyki scytyjskiej. Około VI–VII w. zaznaczały się inspiracje nepalskie. Utrwalenie pozycji buddyzmu spowodowało, zwłaszcza w rzeźbie i malarstwie, falę wpływów indyjskich, sięgającą, wraz z władzą tybetańską, w głąb ziem chińskich do Dunhuang (VIII–IX w.). Przejście władzy w ręce kleru i ustalenie systemu lamaizmu utwierdziło silne powiązania ze sztuką chińską (zwłaszcza od XVII w.). Rozkwit sztuki tybetańskiej przypadł na XVII–XIX w. Działalność artystyczna skupiała się w nielicznych miastach i wielu, często fortyfikowanych, klasztorach. Charakterystyczne budowle klasztorne i militarne tworzyły kompleksy, w których wielokondygnacyjne, proste części, murowane i bielone, kontrastowały z drewnianymi, polichromowanymi z zewnątrz pawilonami świątynnymi i mieszkalnymi, zdobionymi malowidłami ściennymi (m.in. pałace: Potala w Lhasie, Kham-pa-rdzong, klasztory: dNgul-’bye, Khrig-se, Se-ra, świątynia Dżo-k‘ang w Lhasie). Charakterystyczną budowlą kultową jest buddyjska stupa — mcz‘od-rten (np. w Gjance). Rzeźby świątynne, zwykle w stiuku, polichromowane, uzupełniano tkaninami i ozdobami; rozwinęły się: produkcja małych rzeźb brązowych, głównie o tematyce tantrycznej, i malarstwo o zrytualizowanej ikonografii i formie — malowidła ścienne, na tkaninach — głównie na jedwabiu (t‘ang-ka ‘malowane chorągwie’) oraz w miniaturach ksiąg religijnych; rozwinęła się też sztuka zdobnicza (stroje rytualne, maski, tkactwo, złotnictwo, brązownictwo, konwisarstwo, jubilerstwo).

Lhasa, zamek Potala (Tybet, Chiny)

Xigazê, klasztor Taszilhünpo (Tybet)

Everest, Mount, na granicy Nepalu i Chin (Azja)

Huang He (Żółta Rzeka) w okolicach Bingling (Chiny)

Tybetańska, Wyżyna, jezioro Nam-c’o

Lhasa, świątynia buddyjska Dżo-bo-k’ang (Tybet)

Kandżur, pozawijane w tkaniny tomy w bibliotece klasztoru Lingszed w Himalajach Zanskaru (Indie)