Turkmenistan. Historia

Turkmenistan. Historia.

W II tysiącleciu na tereny obecnego Turmenistanu przybyli Indoeuropejczycy. W epoce żelaza (I tysiąclecie p.n.e.) zaczęły kształtować się ludy i związki plemienno-terytorialne, znane już z czasów historycznych. Jedne z nich obejmowały koczowników (określanych przez starożytnych mianem Saków lub Scytów), drugie — ludy osiadłe i półosiadłe (Partowie, Chorezmijczycy, mieszkańcy Margiany). Jako pierwsi na arenie dziejowej pojawili się koczownicy. W VIII–VI w. p.n.e. uczestniczyli w najazdach na Bliski Wschód i Kaukaz, następnie dostali się pod władzę Medów, później, wraz z innymi ludami regionu, pod władzę Achemenidów. W składzie państwa Achemenidów terytorium Turkmenistanu pozostawało do IV w. p.n.e., kiedy przypadło Aleksandrowi III Wielkiemu, a potem jego następcy, Seleukosowi. W III w. p.n.e. stało się centrum państwa Partów, które objęło także Iran i Mezopotamię, urastając do roli najpotężniejszego przeciwnika Rzymu na Wschodzie. Kontrolując długi odcinek Jedwabnego Szlaku, Partowie brali żywy udział w międzynarodowej wymianie dóbr, także kulturalnych. W III w. n.e. imperium Partów przeszło w posiadanie perskich Sasanidów, których wpływy sięgały też regionu Turkmenistanu. Mimo ataków nomadów (Heftalitów w V w. oraz od VI w. Turków) podlegał on kontroli Sasanidów do końca ich rządów.

Jednocześnie z najazdem Arabów (VIII w.) rozpoczął się proces islamizacji ziem zakaspijskich. W następnych wiekach podlegały one kolejno: Umajjadom, Abbasydom oraz rządzącym formalnie w ich imieniu Tahirydom (821–873) i Samanidom (875–999). W X–XI w. ziemie te zaczęli podbijać Oguzowie, którzy z czasem, zmieszani z ludnością miejscową i wcześniej przybyłymi grupami Turków, mieli przyjąć miano Turkmenów. W XI–XII w. terytorium obecnego Turkmenistanu wchodziło w skład państwa oguzyjskiej dynastii Seldżuków. Na przełomie XII i XIII w. miejsce Seldżuków zajęli władcy Chorezmu, a po nich Mongołowie. Pod panowaniem mongolskim Turkmenistan był podzielony między 3, często zwaśnione, ułusy. Kres temu rozdrobnieniu, pogłębionemu z upływem czasu, położył pod koniec XIV w. Timur, ale stworzone przez niego państwo szybko się rozpadło. Nietrwałe okazały się też próby zjednoczenia ziem zakaspijskich, podjęte na przełomie XV i XVI w. przez Uzbeka Mohammeda Szejbani, oraz na początku XVIII w. — przez perskiego szacha Nadira.

W czasach nowożytnych Turkmeni byli podporządkowani 3 państwom: chanatowi bucharskiemu, Iranowi i chanatowi chiwańskiemu, gdzie do władzy dochodziły ich własne dynastie. Początki ekspansji rosyjskiej datują się na rządy Piotra I Wielkiego, który wysłał za Morze Kaspijskie ekspedycję mającą utorować drogę z Rosji do Indii. W 1711 wyprawa ta została rozgromiona przez Chiwańczyków, a niepowodzenie spowodowało odłożenie przez Rosjan na długi czas planów podboju ziem zakaspijskich.

Podbój rosyjski stał się możliwy dopiero w 2. połowie XIX w., kiedy Buchara i Chiwa były już protektoratami rosyjskimi, a Iran przestał się liczyć jako regionalne mocarstwo. W 1869 Rosjanie zał. port-bazę Krasnowodzk, skąd opanowali do 1881 cały Turkmenistan. W 1882 na terytorium tym powstał obwód zakaspijski, podporządkowany początkowo namiestnikowi Kaukazu, potem Ministerstwu Wojny i od 1897 generałowi-gubernatorowi turkiestańskiemu. Zaczęła się gruntowna reorganizacja życia kraju; administracja rosysjka położyła kres wojnom plemiennym, zniosła niewolnictwo, zbudowała pierwsze szkoły i szpitale. Przeprowadzona 1888 Zakaspijska Kolej Żelazna przyczyniła się do opłacalnego rozwoju rolnictwa (bawełna) i przemysłu wydobywczego (ropa naftowa, węgiel). Ubocznym skutkiem tych zmian było mnożenie się konfliktów o podłożu narodowym i społecznym. Pogłębione w czasie I wojny światowej doprowadziły one 1916 do wybuchu powstania turkiestańskiego.

Po rewolucji lutowej 1917 w obwodzie zakaspijskim, jak w całej Rosji, ukształtowała się dwuwładza — oprócz ekspozytur Rządu Tymczasowego działały rady delegatów, a w Aszchabadzie także komitet muzułmański. Pod koniec 1917 władzę zagarnęli bolszewicy, co spowodowało 1918 wybuch powstania eserowców i mienszewików, wspartego zbrojnie przez brytyjskich interwentów. Brytyjczycy wycofali się 1918, natomiast oddziały białych stawiały opór do 1920. W tymże roku Buchara i Chiwa, po obaleniu ich władców, stały się sowieckimi republikami ludowymi. Przetrwały one do 1924, kiedy wraz z Turkiestańską ASRR (utworzoną 1918) podzielono je między republiki — w założeniu — narodowe, w tym także Turkmeńską SRR. W 2. poł. lat 20. przyspieszono sowietyzację Turmenistanu (kampanię antyrelgijna, kolektywizacja rolnictwa, represje wobec inteligencji turkmeńskiej i działaczy politycznych). W ZSRR Turkmenistan pozostał bazą surowcową gospodarki rosyjskiej (ropa naftowa, gaz ziemny, bawełna).

Po nieudanym puczu komunistycznym w Moskwie (VIII 1991) Turkmeni opowiedzieli się w referendum za samodzielnością państwowa, co umożliwiło Radzie Najwyższej proklamowanie 27 X 1991 niepodległości kraju. W XII 1991 Turkmenistan przystąpił do Wspólnoty Niepodległych Państw., 1992 do ONZ. U władzy pozostali komuniści, którzy 1991 zmienili nazwę na Demokratyczna Partia Turkmenistanu. Ich przywódca S. Nyýazow (od 1992 prezydent) stał się dyktatorem, otoczonym oficjalnym kultem, zapewne przewyższającym kult J. Stalina. W 1999 parlament zdecydował, że S. Nyýazow, który jednocześnie pełni funkcje przewodniczącego parlamentu i szefa rządu, może pozostać na tych stanowiskach dożywotnio (z tytułem Turkmenbasza). Po śmierci Nyýazowa prez. T. został G. Berdimuhamedow, pod którego rządami doszło do pewnego ograniczenia najbardziej rażących przejawów kultu Nyýazowa i jego rodziny.