Turcja. Warunki naturalne
 
Encyklopedia PWN
Turcja. Warunki naturalne.
Prawie 97% terytorium Turcji jest położone w Azji, gł. na płw. Azja Mniejsza i na Wyż. Armeńskiej, ponad 3% — w Europie, na Płw. Bałkańskim, we wschodniej części Tracji; część azjat. od eur. jest oddzielona cieśninami: Bosfor, Dardanele i morzem Marmara; rozciągłość równoleżnikowa Turcji wynosi ok. 1600 km, południkowa — ok. 500 km. Kraj wyżynny i górzysty. Większą część powierzchni Azji Mniejszej stanowi Wyż. Anatolijska (masyw hercyński zbud. z utworów paleozoicznych pokrytych osadami kredowymi i trzeciorzędowymi), wyniesiona przeciętnie do 900–1500 m; liczne kotliny tektoniczne i wygasłe wulkany, najwyższy Erciyas (3916 m). Wschodnią część kraju zajmuje Wyż. Armeńska (pokryta na znacznym obszarze lawami bazaltowymi) z rozległymi kotlinami tektonicznymi i wygasłymi wulkanami: Ararat (5165 m, najwyższy szczyt Turcji; wg innych źródeł 5137 m), Süphan Daǧı (4434 m). Wyżyny Anatolijską i Armeńską otaczają młode, powstałe w orogenezie alp., łańcuchy górskie; na północy, wzdłuż wybrzeża M. Czarnego ciągną się ponad 1000 km G. Pontyjskie (zbud. gł. z łupków krystal. i skał wulk.), wyniesione do 3937 m (szczyt Kaçkar Daǧı); na południu, częściowo wzdłuż wybrzeża M. Śródziemnego — pasma gór Taurus (zbud. gł. z wapieni, skał magmowych i piaskowców), dł. ok. 1500 km, wyniesione do 3756 m (szczyt Demirkazık); w wysokim piętrze gór rozwinięta rzeźba alp., w masywach wapiennych — krasowa (zwłaszcza w Taurusie Zachodnim). W południowo-wschodniej części Turcji, przy granicy z Syrią, fragment półpustynnej wyż. Al-Dżazira, na granicy z Irakiem — G. Kurdystańskich. Europejska część kraju jest w większości nizinna (Niz. Tracka); na północy, przy granicy z Bułgarią, niewysokie pasmo gór Strandża. Wybrzeża rozczłonkowane (dł. linii brzegowej ok. 8400 km), M. Egejskiego — riasowe z licznymi półwyspami, zatokami (Edremit, Izmirska, Kuşadası) i wyspami (İmroz, Bozca), M. Śródziemnego i M. Czarnego — przeważnie górzyste; przy ujściach rzek niewielkie niziny, największa niz. Adana na wybrzeżu śródziemnomorskim. Terytorium Turcji jest położone w strefie aktywnej sejsmicznie; częste katastrofalne trzęsienia ziemi.
Klimat podzwrotnikowy, na wybrzeżach wilgotny typu śródziemnomor., na wyżynach kontynent. suchy, w górach piętra klim.; średnia temp. w styczniu od 5–10°C na wybrzeżach do –5°C na Wyż. Armeńskiej i –15°C w wysokim piętrze gór, w lipcu–sierpniu od 22–28°C na wybrzeżach do 23°C w głębi kraju i 15–10°C w górach; średnia roczna suma opadów od 300–400 mm w środkowej części Wyż. Anatolijskiej, 450–600 mm na Wyż. Armeńskiej do 1000 mm na dowietrznych zboczach gór przybrzeżnych i 3000 mm we wschodniej części G. Pontyjskich; opady gł. zimowe (w górach i na wyżynach często pada śnieg), na wschodzie kraju — wiosenno-letnie, w G. Pontyjskich — całoroczne. Powierzchnię Turcji odwadniają rzeki należące do różnych zlewisk; wschodnia część kraju należy do zlewiska Zat. Perskiej i M. Kaspijskiego, swój początek biorą stąd duże rzeki Azji Zachodniej: Eufrat (w granicach Turcji długość ok. 1100 km), Tygrys oraz Kura i jej dopływ Araks (graniczna z Armenią); w części środkowej rzeki mało zasobne w wodę, uchodzą do M. Czarnego, tworząc głębokie przełomy w G. Pontyjskich: Kızılırmak (dł. 1150 km), Sakarya, Yeşilırmak i in.; do M. Egejskiego — Menderes i Gediz, do M. Śródziemnego — Seyhan i Ceyhan; na rzekach (wyzyskiwane gł. do nawadniania i celów energ.) duże wahania stanu wód, wiele progów i wodospadów; spór między Turcją, Syrią i Irakiem o podział wód Eufratu. Jeziora gł. pochodzenia tektonicznego i reliktowe, w większości zasolone, największe: Wan (pow. ok. 3700 km2), Tuz (ok. 1500 km2), Beyşehir, Eǧridir, İznik.
Naturalna szata roślinna została w dużym stopniu wyniszczona; na południowych i zachodnich wybrzeżach miejsce wiecznie zielonych lasów dębowych zajęły zarośla makii z wawrzynem, oleandrem i mirtem, w górach Taurus zachowały się resztki lasów iglastych z cedrem libańskim i jodłą; północne, wilgotne stoki G. Pontyjskich pokrywają lasy bukowe z dębem i klonem oraz jodłowe i sosnowo-świerkowe; na wschodzie widne lasy dębowe z drzewiastymi jałowcami. Lasy i zarośla zajmują łącznie 13,2% pow. kraju (2005). Bezleśne wnętrze Wyż. Anatolijskiej i Wyż. Armeńskiej porasta step trawiasty i piołunowy. Przeważają gleby mało żyzne; na wyżynach buroziemy i gleby kasztanowe o małej zawartości próchnicy, w górach kamieniste gleby brunatne (G. Pontyjskie), płowe, brązowe oraz rędziny (gł. w górach Taurus); większe kompleksy gleb żyznych występują na wybrzeżach (brunatne i terra rosa) oraz w dolinach i deltach rzek (mady, gł. na niz. Adana). Ochroną objęto tylko 3,9% pow. kraju (2007).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia