Tupolew Andriej N.
 
Encyklopedia PWN
Tupolew Andriej N., ur. 10 XI 1888, Pustomasowo k. Tweru, zm. 23 XII 1972, Moskwa,
rosyjski konstruktor samolotów bombowych i pasażerskich, aerodynamik, generał.
Kalendarium
Urodził się 10 XI 1888 w Pustomasowie koło miasta Kimry nad Wołgą, w guberni twerskiej. Szkołę średnią ukończył w Twerze, dyplom Wyższej Szkoły Technicznej w Moskwie, cieszącej się sławą najlepszej uczelni w kraju, uzyskał 1918.
Bezpośrednio po studiach zaangażował się w tworzenie Centralnego Instytutu Aero-Hydrodynamicznego — CAGI, w Moskwie. W 1922 został tam głównym konstruktorem. Wojskowe i cywilne samoloty produkowane przez jego biuro konstrukcyjne — oznaczane początkowo jego inicjałami ANT — charakteryzowały się w pełni metalową konstrukcją. Od lat 40. samoloty budowane przez jego biuro oznaczano skrótem Tu. Skrót literowy był uzupełniany numerem projektu.
Pierwszym samolotem biura konstrukcyjnego Tupolewa, który wszedł 1924 do produkcji seryjnej był samolot bombowy ANT-4, a ostatnim — dwukrotnie szybszy od dźwięku samolot pasażerski Tu-144 oblatany 31 XII 1968.
W 1953 Tupolew został członkiem Akademii Nauk ZSRR. W 1967 otrzymał stopień generała pułkownika wojsk technicznych. Był trzykrotnie nagradzany tytułem honorowym Bohatera Pracy Socjalistycznej — najwyższym wyróżnieniem za działalność naukową, kulturalną, gospodarczą w Związku Sowieckim. Był honorowym członkiem brytyjskiego stowarzyszenia konstruktorów lotniczych — Royal Aeronautical Society i amerykańskiego American Institut of Aeronautics and Astronautics.
Tupolew był dyrektorem CAGI do końca życia. Zmarł 23 XII 1972 w Moskwie. W 1973 Akademia Nauk ZSRR ustanowiła medal im. A. Tupolewa za osiągnięcia w dziedzinie nauki i techniki lotniczej.
Nazwisko Tupolew jest nazwą biura sowieckiego/rosyjskiego koncernu lotniczego i nazwą szeregu samolotów bombowych i pasażerskich tej wytwórni.
Uwięzienie
W 1937 Tupolew, podobnie jak wielu sowieckich obywateli, został aresztowany przez NKWD za „działalność antyradziecką”. Po skazaniu na 10 lat więzienia, mianowano go szefem zespołu uwięzionych inżynierów projektujących samolot bojowy.
Wynikiem pracy więźniów był dwusilnikowy bombowiec Tu-2, który znakomicie spisał się w działaniach bojowych. W 1943 Tupolew został przedterminowo zwolniony z więzienia i za skonstruowanie Tu-2 odznaczony nagrodą Stalina. Po uwolnieniu został ponownie głównym konstruktorem w CAGI. W 1955, w równie absurdalnym procesie do tego, który spowodował jego skazanie, został z zarzutu „działalności antyradzieckiej” uniewinniony.
Nosiciele bomb atomowych
Nadzorowany przez NKWD program budowy sowieckiej bomby jądrowej wymagał wyprodukowania samolotu-nosiciela tych bomb. Amerykanie w VIII 1945 do atomowego zbombardowania Hirosimy i Nagasaki użyli samolotu B29, zwanego superfortecą. Wbrew memorandom wybitnego fizyka polskiego pochodzenia, Piotra Kapicy, dowodzącymi że w programie budowy bomby atomowej lepiej byłoby korzystać z opracowań własnych naukowców, Stalin zdecydował, że uczeni sowieccy w programie atomowym mają kopiować sprawdzone wzory amerykańskie. Korzystając z faktu przejęcia 1945 kilku amerykańskich bombowców B29, które po bombardowaniu Japonii przymusowo lądowały na Syberii, wydano Tupolewowi rozkaz zbudowania ich kopii. Kopię tę biuro Tupolewa nazwało Tu-4.
Wykonanie kopii superfortecy B29 zakończyło się sukcesem. W 1947 Tu-4 wziął udział w defiladzie pierwszomajowej i został skierowany do produkcji seryjnej. Zbudowano ponad 1000 samolotów Tu-4, o zasięgu 5400 km, które na pułapie 10 000 m osiągały szybkość 550 km/h. Część z nich przystosowano do przenoszenia bomb jądrowych. Jednak, jako samolot z silnikami tłokowymi, Tu-4 był przestarzały już od momentu powstania. Był łatwy do przechwycenia przez znacznie szybsze współczesne mu myśliwce odrzutowe.
W 1952 oblatano i skierowano do produkcji seryjnej samolot Tu-16, napędzany silnikami odrzutowymi, o skrzydłach skośnych i o szybkości przelotowej około 1000 km/h, mogący przenosić 3 tony bomb na odległość 5700 km. Z samolotu Tu-16 w XI 1955 zrzucono na poligon w Semipałatyńsku bombę termojądrową, zaprojektowaną przez Andrzeja D. Sacharowa, o sile wybuchu ok. 1,6 megatony — sto razy więcej niż miała bomba atomowa zrzucona na Hirosimę.
Zespół Tupolewa zaprojektował i zbudował wkrótce kolejnego nosiciela bomb atomowych — turbośmigłowy bombowiec Tu-95. Był to bardzo udany samolot. Na pułapie 12 000 m mógł z szybkością 800 km/h przenosić 11 ton bomb na odległość 12 500 km. Został wykorzystywany podczas prób w latach 50. do zrzucania bomb termojądrowych o maksymalnej sile rażenia kilka tysięcy razy przewyższających bomby atomowe użyte w Japonii. 30 X 1961, podczas kryzysu spowodowanego zbudowaniem muru berlińskiego, z Tu-95 zrzucono na spadochronie na wyspę Nowa Ziemia na oceanie Arktycznym bombę termojądrową, zwaną nieoficjalnie „bombą Chruszczowa”. Jej eksplozja o mocy ok. 50 megaton była największą w dziejach.
Tu-16 i Tu-95 były eksploatowane w wielu krajach świata przez ponad 50 lat.
Lotnictwo komercyjne
Korzystając z doświadczenia w budowie bombowców, zespół Tupolewa — opierając się na konstrukcji Tu-16 — 1955 zbudował samolot Tu-104 — drugi na świecie, po brytyjskim samolocie Comet, odrzutowy samolot pasażerski. Oblatany 1955 Tu-104 był kolejnym sukcesem konstrukcyjnym Tupolewa. Do 1960, kiedy przerwano jego produkcję, wyprodukowano 200 tych samolotów. W liniach lotniczych Aerofłot Tu-104 służył do 1981. Po wycofaniu z lotnictwa cywilnego był wykorzystywany w wojsku oraz poza wojskiem jako samolot dyspozycyjny — salonka. Służył także do treningu kosmonautów i zamożnych amatorów ekstremalnych wrażeń; przeprowadzano na nim trwające kilkadziesiąt sekund loty w stanie nieważkości.
Na wzór Tu-95 koncern Tupolewa zbudował pasażerski samolot turbośmigłowy Tu-114. Kolejnymi samolotami Tupolewa dla lotnictwa cywilnego były bardziej ekonomiczne i nowocześniejsze od Tu-104 odrzutowe Tu-124, Tu-134 i Tu-154 używane do dzisiaj w wielu krajach świata. Tu-154 jest samolotem dyspozycyjnym Prezydenta RP.
Szczególnym samolotem konstrukcji biura Tupolewa był naddźwiękowy samolot pasażerski Tu-144. Zespołem konstruktorów Tu-144 w biurze Tupolewa kierował jego syn Aleksy Tupolew. Budowany w tajemnicy Tu-144, był wzorowany na budowanym w tym samym czasie brytyjsko-francuskim samolocie Concorde. Oba te samoloty nie tylko powstawały niemal jednocześnie oraz były bardzo podobne geometrycznie i technicznie, ale również doznały podobnego losu.
Tu-144 został oblatany 31 XII 1968 — dwa miesiące przed oblotem Concorde. W VI 1969 Tu-144 przekroczył w locie prędkość dźwięku (1 mach), a w lipcu tego roku przekroczył 2 machy. Zarówno Tu-144, jak i Concorde miały wady, które doprowadziły do definitywnego wycofania ich z eksploatacji. Przypadkiem losu oba typy samolotów wycofano po ich katastrofach. Przypadkiem obie ich katastrofy miały miejsce pod Paryżem. Powodem wycofania Tu-144 z eksploatacji cywilnej była katastrofa 3 VI 1973 w locie pokazowym podczas salonu lotniczego na lotnisku Le Bourget pod Paryżem. Powodem wycofania Concorde była katastrofa 25 VII 2000, po starcie do lotu rejsowego z podparyskiego lotniska Charles de Gaulle.
Niezależnie od sentymentów do tych wspaniałych technicznie samolotów należy zauważyć, że rzeczywistą przyczyną, która zdecydowała o porażce obu tych bliźniaczych projektów było to, że realizowały one zadania prestiżowe rządów państw, które je zbudowały lekceważąc ekonomikę lotnictwa cywilnego. Żaden z nich nie wszedł do eksploatacji poza państwami, które je wyprodukowały. Na obrysie geometrycznym tych samolotów wzorowali się Amerykanie, budując swój prom kosmiczny.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Tupolew ANT-25 (ZSRR 1933) fot. W. Szewczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tupolew TB-3 (ZSRR 1930) fot. W. Szewczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tupolew Tu-204 fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia