Tito

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Tito, właśc. Josip Broz, ur. 7 V 1892, Kumrovec, zm. 4 V 1980, Lublana,

jugosłowiański przywódca komunistyczny.

Urodził się 7 V 1892 w Kumrovec. Pochodził z rodziny chłopskiej, gospodarującej przy granicy chorwacko-słoweńskiej. W 1907–10 w Sisaku wyuczył się ślusarstwa. Przez następne 3 lata pracował w zakładach przemysłowych Austro-Węgier i Niemiec.

I wojna światowa, okres miedzywojenny

W 1913 w Zagrzebiu rozpoczął służbę wojskową; podczas I wojny światowej walczył w Galicji i na Bukowinie; 1915 ranny, dostał się do niewoli rosyjskiej; wybuch rewolucji październikowej 1917 zastał go w Omsku, gdzie wstąpił do Czerwonej Gwardii i partii bolszewickiej. W 1920 wrócił do kraju (do utworzonego Królestwa SHS, Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców); pracował jako robotnik; od 1923 działał w Komunistycznej Partii Jugosławii (KPJ), 1927 został jej etatowym funkcjonariuszem. W 1928 został aresztowany, odsiedział 5-letni wyrok za działalność rewolucyjną w więzieniach w Lepogławie i Mariborze. Po zwolnieniu (1934) pojechał do Wiednia, gdzie znajdowała się siedziba KC KPJ; pod pseudonimem „Tito” został dokooptowany do Biura Politycznego; od 1935 pracował w Sekretariacie Bałkańskim w Komitecie Wykonawczym Międzynarodówki Komunistycznej w Moskwie. Po aresztowaniu 1937 przywódcy partii, M. Gorkicia, zajął jego miejsce; 1938, już w kraju, powołał nowe kierownictwo KPJ, zaaprobowane kilka miesięcy później przez J. Stalina.

II wojna światowa, premier

Po upadku Jugosławii (IV 1941) przystąpił do opracowywania planu walki przeciwko wojskom niemieckim i włoskim; najazd Niemiec na ZSRR (VI 1941) przyspieszył decyzję KPJ o ogłoszeniu ogólnonarodowego powstania (VII 1941); Tito objął kierownictwo Sztabu Głównego Narodowo-Wyzwoleńczych Partyzanckich Oddziałów Jugosławii (nazwa sztabu i podporządkowanych mu formacji do końca wojny zmieniała się kilkakrotnie). Od końca 1941 zaciekle walczył też z czetnikami D. Mihailovicia, wiernymi królowi Piotrowi II; informował Komintern i aliantów zachodnich o kolaboracji czetników z Niemcami, co spowodowało upomnienia Stalina, który nie chciał wówczas zadrażnień z emigracyjnym rządem Jugosławii. Początkowo praktycznie nie otrzymywał pomocy ani od Rosjan, ani od Amerykanów i Brytyjczyków; zmuszany przez kolejne ofensywy niemieckie do ciągłego przemieszczania się po kraju, przystąpił do tworzenia struktur komunistycznych i federacyjnych Jugosławii; XI 1942 w opanowanym przez partyzantów Bihaciu powstała namiastka parlamentu, Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii (AVNOJ). Po ciężkiej dla partyzantów bitwie nad Sutjeską (V 1943) Brytyjczycy zwiększyli pomoc dla Tity i podjęli zabiegi zmierzające do pojednania go z królem; jednakże Tito kontynuował tworzenie struktur państwowych: na II sesji AVNOJ (Jajce, XI 1943) powołano rząd (Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii, NKOJ); Tito został premierem, delegaci przyznali mu też godność marszałka. W V 1944 w Drvarze Tito wymknął się komandosom niemieckim i przeniósł na chronioną przez okręty brytyjskie wyspę Vis na Adriatyku, gdzie rozpoczął negocjacje z emigracyjnym premierem I. Subašiciem na temat utworzenia rządu tymczasowego; IX 1944 wrócił do kraju, by dowodzić swoimi oddziałami (odtąd pod nazwą Armia Jugosłowiańska) we wspólnej z Armią Czerwoną operacji zdobycia Belgradu (X 1944). Pod koniec 1944 pozycja Tity znacznie się umocniła (opanował większość terytorium Jugosławii, cieszył się poparciem Stalina) i wyznaczeni przez króla regenci powierzyli mu misję utworzenia nowego rządu, odkładając spór o ustrój państwa (republika czy monarchia) do wyborów; 7 III 1945 Tito stanął na czele Rządu Tymczasowego Demokratycznej Federacyjnej Jugosławii. W ostatnich tygodniach wojny nie udało się mu przyłączyć do Jugosławii Triestu i Puli oraz Karyntii i Styrii.

W stronę władzy dyktatorskiej

Po wojnie KPJ, dysponując znacznym poparciem społecznym, zalegalizowała swoją władzę; wybory do Skupsztiny ustawodawczej (11 XI 1945) zdecydowanie wygrał kontrolowany przez nią Front Narodowy; 29 XI 1945 proklamowano powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii. Pozostając na stanowisku premiera, Tito zacieśnił współpracę z ZSRR; jednak plany utworzenia federacji Albanii, Bułgarii i Jugosławii — stanowiąc potencjalne zagrożenie dla wpływów sowieckich na Bałkanach — wywołały nieufność Stalina; w czasie obrad Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych w Bukareszcie (VI 1948) zarzucono KPJ prowadzenie polityki wrogiej wobec ZSRR i wezwano członków partii do zmiany KC. Tito nie ugiął się pod presją Stalina i odpowiedział czystkami w KPJ; jego rzeczywiści i potencjalni przeciwnicy zostali uwięzieni w obozach, z których najbardziej ponurą sławą cieszył się Goli Otok. Od 1949 KPJ prowadziła kolektywizację rolnictwa, co wiązało się z nasileniem terroru wobec buntujących się (niekiedy z bronią w ręku) chłopów. Konflikt z KPZR, załagodzony 1955, skłonił KPJ (od 1952 — Związek Komunistów Jugosławii, ZKJ) do przeciwstawienia sowieckiemu centralizmowi własnego modelu sprawowania władzy — samorządności; od początku lat 50. system ten wprowadzano w gospodarce, partii i aparacie państwowym; 1953 Tito zrezygnował ze stanowiska premiera i objął urząd prezydenta Jugosławii. W 1961 stał się jednym z założycieli i przywódców ruchu państw niezaangażowanych, co pozwoliło mu na liczne podróże zagraniczne, których był wielkim admiratorem. W latach 60. w państwie dały o sobie znać nacjonalizmy, zwłaszcza chorwacki i serbski; stanowiło to poważne ostrzeżenie i w następnej dekadzie Tito starał się zapewnić przetrwanie Jugosławii po swojej śmierci; zakończono prace nad systemem samorządnościowym (konstytucja z 1974), zapewniono kolektywne i rotacyjne kierowanie partią i państwem. Tito zmarł 4 V 1980 w Lublanie.

Kilka lat po śmierci Tity jednak, w czasie jesieni ludów (1989), ustrój komunistyczny w Jugosławii upadł, a wkrótce rozpadło się też samo państwo (1991).