Tatry
 
Encyklopedia PWN
Tatry,
najwyższa grupa górska w Karpatach (Centralne Karpaty Zachodnie), w środkowej i wschodniej części Łańcucha Tatrzańskiego, na pograniczu Polski i Słowacji;
ciągną się od Przełęczy Huciańskiej na zachodzie do Przełęczy Ździarskiej na wschodzie; dł. ok. 57 km (w linii prostej, a ok. 75 km wzdłuż gł. grzbietu), szer. do 19 km, pow. ok. 700 km2, w tym w Polsce ok. 170 km2. Dzielą się na Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie; za granicę między nimi przyjmuje się przełęcz Liliowe (1952 m) i Dolinę Suchej Wody (po stronie pol.) oraz Dolinę Cichą (po stronie słowac.); w Tatrach Wschodnich wyróżnia się Tatry Wysokie (w Polsce i na Słowacji) oraz Tatry Bielskie (w całości leżące na Słowacji). Tatry sprawiają wrażenie wyniosłego masywu, bowiem zewsząd są otoczone głębokimi kotlinami, których dna leżą na wys. 500–700 m; od zachodu i północy Tatry sąsiadują z Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim, od wschodu i południa — z kotlinami Liptowską i Spiską; wyniosłość Tatr podkreślają także głębokie doliny rzeczne.
Budowa geologiczna. Tatry powstały w wyniku orogenezy alpejskiej; sfałdowane i częściowo dźwignięte w kredzie górnej, w eocenie zalane przez morze, a następnie ostateczniewypiętrzone po oligocenie. Składają się z paleozoicznego trzonu krystal. i z serii osadowych — gł. triasowo-kredowych budujących płaszczowiny wierchowe i reglowe oraz z eoceńskich zlepieńców, piaskowców, wapieni i dolomitów. Wschodnia część trzonu krystal. (Tatry Wysokie) jest zbud. z granitoidów, część zachodnia (Tatry Zachodnie) — ze skał metamorficznych. Na trzonie krystal. leży seria autochtoniczna oraz płaszczowiny wierchowe (Czerwone Wierchy, Giewont), na nich zaś płaszczowiny reglowe. Skały płaszczowin wierchowych utworzyły się w płytkim morzu, znajdującym się na masywie niewypiętrzonego jeszcze trzonu krystal.; skały płaszczowin reglowych powstały w głębszym zbiorniku wodnym, leżącym daleko na południe od trzonu krystal.; potężne nasunięcie płaszczowinowe w górnej kredzie doprowadziło do przemieszczenia tych mas skalnych na północne stoki trzonu krystalicznego. Wydźwignięcie całych Tatr spowodowało obcięcie trzonu krystal. na południu wielkim uskokiem i nadało Tatrom budowę asymetryczną.
Rzeźba. Ogólne rysy rzeźby Tatr są następstwem ich budowy geol. i zlodowacenia plejstoceńskiego; w Tatrach Wysokich i Zachodnich wypiętrzeniom trzonu krystal. odpowiadają kulminacje szczytów, zwłaszcza najwyższych; większość z nich znajduje się w Tatrach Wysokich, poza granicami Polski: Gierlach (2655 m), najwyższy w Tatrach i całych Karpatach, Łomnica (2632 m), Lodowy Szczyt (2628 m), Durny Szczyt (2623 m); w Tatrach Zachodnich — Bystra (2248). Najwyższymi granicznymi szczytami są Rysy (2499 m) w Tatrach Wysokich (najwyższy szczyt w Polsce) i Starorobociański Wierch (2176 m) w Tatrach Zachodnich. Tatry Bielskie nie przekraczają 2152 m (Hawrań). Największe doliny, np. Białki (w depresji Szerokiej Jaworzyńskiej), Bystrej (w depresji Goryczkowej), Chochołowska (w depresji Bobrowca) występują w depresjach, wypełnionych utworami osadowymi. Wiele wtórnych cech rzeźby Tatr jest następstwem zróżnicowanej odporności skał; niektóre przełęcze, np.: Bobrowiecka, Iwaniacka, Tomanowa, powstały w mało odpornych utworach triasu dolnego; w wapieniach ulegających krasowieniu utworzyło się wiele jaskiń (najdłuższa i najgłębsza — Wielka Śnieżna Jaskinia), w wietrzejących dolomitach — ostańcowe skały o fantastycznych kształtach. Rzeźba Tatr ma cechy alpejskie, nadane przez zlodowacenie plejstoceńskie; wszystkimi większymi dolinami — Chochołowską, Kościeliską, Bystrej, Suchej Wody, Białki (po północnej stronie Tatr) i Cichą, Mięguszowiecką, Batyżowiecką (po stronie południowej), spływały wówczas lodowce; silniej zlodowacone, jako wyższe, były Tatry Wschodnie (lodowiec w Dolinie Białki miał dł. 14 km); egzaracyjna działalność lodowców przemodelowała doliny, wytworzyła zagłębienia, wypełnione następnie wodami (jeziora), oraz progi, po których spływają wodospady (np. Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza); intensywne wietrzenie skał będących w kontakcie z lodem i wiecznym śniegiem spowodowało powstanie licznych urwistych ścian, turni, grani.
Klimat. Tatry mają klimat górski; temp. powietrza obniża się wraz ze wzrostem wysokości; wyróżnia się następujące piętra klim.: umiarkowanie chłodne, bardzo chłodne, umiarkowanie zimne, zimne; na wys. 1500 m średnia temp. w styczniu wynosi –7°C, w lipcu 11°C; klimat Tatr cechują duże dobowe wahania temp. i częste inwersje temp. w zimie; średnia roczna suma opadów przekracza 1500 mm (z maksimum w lecie); pokrywa śnieżna zalega 5–8 mies. (zależnie od wysokości n.p.m.); charakterystyczną cechą klimatu Tatr jest występowanie wiatru halnego oraz duża zmienność warunków pogodowych w ciągu dnia.
Stosunki wodne. Głównym grzbietem Tatr przebiega eur. dział wodny między zlewiskami Morza Bałtyckiego i M. Czarnego; wschodnią i północną część Tatr odwadnia Dunajec wraz z Popradem, zachodnią i południową — dopływy Wagu (gł. Orawa). W Tatrach występują liczne jeziora (ok. 120, po stronie pol. 43), zw. stawami, największe — Morskie Oko i Wielki Staw.
Świat roślinny. Roślinność Tatr ma wyraźny układ piętrowy; w reglu dolnym (do 1250 m), po stronie północnej, przeważa sztucznie wprowadzona świerczyna, jedynie szczątkowo występują pierwotne lasy bukowe i bukowo-jodłowe; po stronie południowej bory świerkowe schodzą do samego podnóża Tatr; regiel górny (do 1550 m) tworzą lite świerczyny; u ich górnej granicy rośnie miejscami limba i modrzew eur. (gł. po południowej stronie); ponad piętrem kosówki (sięgającej do 1800 m) rozciąga się piętro alpejskie (halne) utworzone przez zwarte murawy wysokogórskie (do 2300 m), a ponad nim piętro subniwalne (turniowe) o skąpej murawie z roślinami poduszkowymi.
Świat zwierzęcy obejmuje zwierzęta: pospolite w całym kraju — paź królowej, jaszczurka żyworódka, sikora bogatka, zięba, sarna, jeleń, lis i borsuk; niegdyś pospolite w całym kraju, dziś poza Tatrami znacznie lub doszczętnie wytępione — głuszec, orzeł przedni, ryś, niedźwiedź brunatny; górskie (wspólne z innymi górami Polski) — nadobnica alpejska, niepylak apollo, pomrów błękitny (Bielsia caerulans), salamandra plamista, pluszcz, drozd obrożny, pliszka górska; wysokogórskie (wspólnie z Alpami i innymi górami wysokimi) — płochacz halny, pomurnik, świstak, kozica.
Turystyka. Tatry są jednym z najatrakcyjniejszych i najliczniej odwiedzanych regionów turyst. Polski i Słowacji; liczne górskie szlaki piesze, schroniska, m.in. po pol. stronie w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (nad Przednim Stawem), nad Morskim Okiem, w Dolinie Gąsienicowej, na hali Ornak; kolejki linowe na Kasprowy Wierch (Polska) i na Łomnicę (Słowacja), kolej linowo-terenowa ze Starego Smokowca na Hrebienok (1285 m, Słowacja); liczne nartostrady i trasy zjazdowe oraz wyciągi narciarskie — w Polsce gł. na stokach Kasprowego Wierchu i na Nosalu, na Słowacji gł. w okolicach Szczyrbskiego Jeziora, Starego Smokowca, Tatrzańskiej Łomnicy, Zdziaru; skocznie narciarskie; w Szczyrbskim Jeziorze i Zakopanem zawody narciarskie (także międzynar.); gł. ośr. obsługi ruchu turyst. i bazy noclegowe: Zakopane, Szczyrbskie Jezioro, Stary Smokowiec, Tatrzańska Łomnica.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Tatry, Dolina Pięciu Stawów Polskich fot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tatry, Dolina Białki, widok z Opalonegofot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tatry Wysokie, Granaty, widok z drogi na Zawrat, w dole Zmarzły Stawfot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tatry Wysokie, widok ze Sławkowskiego Szczytu na Gierlach (z lewej) i Lodowy Szczyt fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strążyski Potok (Tatry Zachodnie) fot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kondratowa Dolina (Tatry) fot. A. Makowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Łomnica fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tatry Zachodnie, widok z Grzesia na Wołowiec (z lewej) fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Karpaty, panorama Tatr Zachodnich z masywu Mięguszowieckich Szczytówfot. M. Uba/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Karpaty, widok na Tatry i Kotlinę Nowotarską z Turbaczafot. Glob 4/Suffczyński M.
Tatry, piętro kosówki fot. P. Pawlikowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żabi Szczyt Wyżni (Tatry Wysokie)fot. J. Puskarz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chochołowska, Dolina, szałasy na Polanie Chochołowskiejfot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Siklawa, wodospad na potoku Roztoka, w Tatrach Wysokich, największy w Tatrach i w Polsce — widok z Doliny Roztoki.fot. F. Zwierzchowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia