Tatarzy
 
Encyklopedia PWN
Tatarzy,
nazwa jednego z plemion mongolskich, znana od V–VI w., w XII–XIII w. rozciągnięta również na ludy tureckie, mongolskie i tunguskie wchodzące w skład imperium Czyngis-chana, później Złotej Ordy i chanatów, głównie kazańskiego, astrachańskiego, krymskiego i syberyjskiego;
chanaty te zostały podbite i zlikwidowane przez Rosję w XVI–XVIII w. W sowieckiej Rosji i ZSRR Tatarzy tworzyli Tatarską ASRR i Krymską ASRR (obie w składzie Rosyjskiej FSRR). Po deportacji Tatarów krymskich do Azji Środkowej, pod zarzutem kolaboracji z Niemcami podczas okupacji Krymu, Krymska ASRR została przekształcona (1944) w Obwód Krymski Rosyjskiej FSRR, a 1954 przyłączona do Ukraińskiej SRR. Tatarom krymskim zakazano powrotu na Krym; obecnie jest on utrudniony ze względu na zasiedlenie kraju przez napływową ludność, głównie Rosjan. Tatarzy dzielą się na Tatarów nadwołżańskich (podstawowa ludność Tatarstanu), Tatarów syberyjskich, Tatarów astrachańskich i Tatarów krymskich; ok. 5,8 mln; mówią dialektami języka tatarskiego. Od XIV w. Tatarzy wyznają islam sunnicki. Tradycyjne zajęcia: uprawa ziemi, hodowla i ogrodnictwo.
Tatarzy w Polsce. Od końca XIV w. Tatarzy osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim (gł. w okolicach Wilna, Trok, Grodna, Kowna), od XVII w. także w Koronie (gł. na Wołyniu i Podolu, a u schyłku XVII w. na Suwalszczyźnie); zwano ich Lipkami lub Muślimami. Najczęściej byli to uchodźcy polityczni należący do starszyzny tatarskiej ze Złotej Ordy i Krymu, przyjmowani szczególnie chętnie przez wielkiego księcia Witolda i osadzani na ziemi jako ludność zobowiązana do służby wojskowej (na ogół w odrębnych chorągwiach tatarskich), o statusie zbliżonym do szlacheckiego; otrzymywane przez Tatarów liczne przywileje zapewniły im zachowanie odrębnej organizacji i religii; znaczniejsze rody otrzymywały herby i nadania ziemskie. Wraz ze starszyzną przybywali na Litwę Tatarzy nie należący do rodów wojskowych, znajdując zatrudnienie w rolnictwie i rzemiośle. W 2. poł. XVII i w XVIII w. szlachta tatarska w znacznym stopniu się spolonizowała, zaś Tatarzy w miastach ulegli wpływom białoruskim. W okresie międzywojennym w granicach Polski żyło ok. 5,5 tys. Tatarów (1935), gł. w województwie wileńskim, nowogródzkim i białostockim; zachowali odrębność wyznaniową, tradycję pochodzenia i obyczaje, działał Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP; 1929 zał. w Wilnie Tatarskie Muzeum Narodowe, 1931 Tatarskie Archiwum Narodowe. W czasie II wojny światowej Tatarzy ponieśli dotkliwe straty, zwłaszcza wśród inteligencji, wskutek prześladowań NKWD i gestapo. Po wojnie w granicach Polski pozostały 2 wsie tatarskie w województwie podlaskim, ponadto Tatarzy żyją rozproszeni w Gdańsku, Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim, łącznie ok. 3 tys. (2001); 2 zabytkowe meczety — w Kruszynianach i Bohonikach, zbudowano też nowy meczet w Gdańsku; od 1971 działa Muzułmański Związek Religijny, a od 1992 Związek Tatarów Polskich w RP z siedzibą w Białymstoku; 1993 zainicjował wyd. „Roczników Tatarów Polskich”.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kruszyniany, tatarski cmentarz (mizar) fot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chamaił tatarski fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kruszyniany, tatarski mizar fot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Meczet w Niekraszujcach pod Lidą — był to pierwszy meczet wzniesiony w Polsce po utworzeniu muftiatu. Stan z lat 20. XX w., obecnie nie istniejefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia