Szewczenko Taras, ur. 9 III 1814, Moryńce (obwód czerkaski), zm. 10 III 1861, Petersburg,
ukraiński poeta i malarz.
Szewczenko Taras
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 9 III 1814 w Moryńcach (obwód czerkaski). Był synem pańszczyźnianego chłopa, urodzonym w majątku hrabiego Engelhardta. Wykształcenie zdobywał w Wilnie (1829–30), Warszawie i Petersburgu. Dzięki staraniom W. Żukowskiego i K. Briułłowa 1838 został wykupiony z poddaństwa. W 1838–45 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. W malarstwie reprezentował kierunek realistyczny (portrety, m.in. Katarzyna 1842). W 1843 odbył podróż na Ukrainę, gdzie powstał cykl akwafort Malownicza Ukraina (1844).
Wiersze i ballady romantyczne, poematy
Jako poeta rozgłos zdobył tomem, składającym się z 8 utworów — wierszy i ballad romantycznych Kobzarz (1840, wydanie polskie z 1863 zawierało, oprócz wczesnych utworów, również późniejsze z 1841–61). Następnie ogłosił poemat Hajdamacy (1841, wydanie polskie niepełne 1861) o koliszczyźnie, który wywołał ostrą reakcję krytyki polskiej i rosyjskiej; w polskim odbiorze jest to dotychczas najbardziej kontrowersyjny utwór Szewczenki. W 1843–45 powstał zbiorek Try lita, którego rękopis stał się podstawą oskarżenia i skazania Szewczenki na zesłanie; najbardziej znanym utworem z tego zbioru jest Testament, a do szczególnie ważnych należy poemat Sen (powstał 1844, wydany 1859), w którym Szewczenko ukazał satyryczny obraz rządów carskich. W poemacie Heretyk (1845, wydanie 1861), dedykowanym P. Šafárikowi, a poświęconym pamięci Jana Husa, Szewczenko stał się wyrazicielem ukraińskiego wariantu idei słowianofilskiej — federacji państw słowiańskich. Z tego samego zbiorku pochodzi programowy wiersz Do umarłych, żywych i nienarodzonych rodaków moich... (1845, wydanie 1859) oraz poemat Kaukaz (1845, wydany 1859; przesłany 1846 A. Mickiewiczowi), w którym Taras Szewczenko potępia imperialny podbój kolejnych terytoriów przez Rosję.
Twórczość plastyczna i literacka
W 1846 Szewczenko (wspólnie z P. Kuliszem i M. Kostomarowem) zaangażował się w działalność tajnego ukraińskiego Stowarzyszenia Cyryla i Metodego, za co 1847 został aresztowany i karnie wcielony do wojska z zakazem pisania i malowania; zesłany do twierdzy w Orenburgu, następnie do Orska i Nowopietrowska — zaprzyjaźnił się tam z polskimi zesłańcami politycznymi. Pomimo zakazu malowania został rysownikiem ekspedycji prowadzącej badania Jeziora Aralskiego (1848–49); powstało wówczas 170 pejzaży i portretów oraz cykl akwareli Przypowieść o synu marnotrawnym (1856–57). Na zesłaniu napisał liryki elegijne (cykl W kazamatach 1847–50, wydanie polskie 1974) oraz poematy: Kniażna (1847), Warnak (1848, wydanie polskie 1974), Maryna (1848), poematy historyczne oraz powieści w języku rosyjskim, m.in.: Księżna (1853, wydanie polskie 1979), Muzykant (1855, wydanie polskie 1977), Przejażdżka z przyjemnością i nie bez morału (1856–58, wydanie polskie 1960). Po uwolnieniu, ale przed uzyskaniem zezwolenia na wjazd do Moskwy, a następnie Petersburga, powstał Pamiętnik (1857–58, wydanie 1927; wydanie polskie 1952). Ułaskawiony po 10 latach, 1858 osiadł w Petersburgu, gdzie zbliżył się do pisarzy kręgu „Sowriemiennika”. W ostatnich poematach podejmował problematykę filozoficzno-moralną (m.in. Neofity 1857, wydanie 1862, Maria 1859, wydanie 1876). Zmarł 10 III 1861 w Petersburgu, gdzie pochowano go 22 V, jego prochy przeniesiono na wzgórze nad Dnieprem, w pobliżu Kaniowa; pogrzeb Tarasa Szewczenki przekształcił się w patriotyczną manifestację.
Recepcja w Polsce
W Polsce poematy i wiersze Szewczenki tłumaczyli m.in.: L. Sowiński, W. Syrokomla, S. Żeromski, Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, J. Iwaszkiewicz; polskie wybory: Taras Szewczenko (1863), Wiersze wybrane (Lwów 1913), Wybór poezji (1974), także przekład w Antologii poezji ukraińskiej (1977).
