Syberia

Syberia, Sibir’, Sybir,

kraina geogr. w Azji Północnej, gł. część azjat. terytorium Rosji;

od Uralu do pasm górskich stanowiących dział wodny między zlewiskami Oceanu Spokojnego i O. Atlantyckiego oraz od O. Arktycznego do stepów Kazachstanu i granicy z Mongolią; powierzchnia 12,7 mln km². — 74,7% terytorium Federacji Ros. (bez ros. Dalekiego Wschodu ok. 10 mln km²); obejmuje 5 republik, 5 krajów, 11 obwodów, 6 okręgów autonomicznych w niektórych obwodach i 1 obwód autonomiczny; wskutek ogromnego zróżnicowania tego regionu brak ośr. centralnego. Współczesna regionalizacja ekon. Rosji dzieli tę część państwa na 3 regiony: S. Zachodnią, S. Wschodnią i ros. Daleki Wschód, które nie stanowią całego hist. obszaru S., tzn. nie obejmują wschodniego Uralu i północnego Kazachstanu, ale obejmują Kraj Nadmorski i Sachalin. Rozciągłość południkowa S. od O. Arktycznego do granic z Kazachstanem i Mongolią wynosi ok. 3,5 tys. km, równoleżnikowa od Uralu do brzegów Oceanu Spokojnego — ponad 7 tys. km.

Syberia składa się z 3 segmentów tektonicznych. Syberia Zachodnia jest platformą paleozoiczną, której podłoże, powstałe w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej przykrywają poziomo leżące skały górnopaleozoiczne oraz mezozoiczno-kenozoiczne, obfitujące w złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Środkowa część Syberii jest platformą prekambryjską; jej podłoże krystal., odsłaniające się w tarczy ałdańskiej i anabarskiej, jest przykryte węglanowymi skałami paleozoiczno-kenozoicznymi, wśród których występują trapy bazaltowe. Syberię Wschodnią tworzą mezozoiczne (jenszańskie) G. Wierchojańskie i G. Czerskiego, oddzielone od G. Kołymskich i G. Anadyrskich platformą prekambryjską Kołymy.

Większa część Syberii leży w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, na północy panuje klimat subpolarny i polarny, na południu — umiarkowany ciepły. Klimat Syberii jest wybitnie i skrajnie kontynentalny. Temperatury średnie miesięczne maleją w lipcu od 22°C na południowym zachodzie do 2–5°C na krańcach północnych, w styczniu od minus 16°C na południowym zachodzie do minus 50°C na północnym wschodzie (w okolicach Wierchojańska i Ojmiakonu minim. temp. spadają do minus 70°C). Opady (z letnim maksimum) skąpe: od 100–150 mm na północnym wschodzie do 700 mm na zachodzie; wyższe opady (ponad 1000–2000 mm) występują na zachodnich stokach Ałtaju i Ałatau Kuźnieckiego. Pokrywa śnieżna od 5 mies. na południowym zachodzie do 10 mies. na północnym wschodzie (osiąga jednak zazwyczaj niewielką grubość). W związku z długotrwałym utrzymywaniem się niskiej temperatury i małą grubością pokrywy śnieżnej, na dużych obszarach Syberii występuje wieczna marzłoć (w miesiącach letnich rozmarza tylko wierzchnia warstwa gleby).

Bardzo gęsta sieć rzeczna: większość rzek należy do zlewiska O. Arktycznego; największe systemy rzeczne: Ob z Irtyszem, Jenisej, Lena; w części południowej — jez. Bajkał; spiętrzone wody Angary, Jeniseju, Obu i Irtyszu tworzą wielkie sztuczne jeziora.

Na wybrzeżach O. Arktycznego rozciąga się strefa tundrowa, zróżnicowana na ubogie tundry arktyczne (na północy), tundry typowe (krzewinkowe, mszyste i porostowe) i tundry krzewiaste z karłowatymi brzozami i wierzbami (na południu); tundry występują również ponad granicą lasu w północnej części (na Wyż. Środkowosyberyjskiej i w górach wschodniej części Syberii); 70% pow. zajmuje strefa tajgi (szer. do 2000 km); na żyźniejszych glebach dominują w niej syberyjskie gat.: świerka, jodły i limby, na ubogich piaszczystych glebach rosną bory sosnowe (z sosną zwyczajną), na wschód od Jeniseju — modrzew dahurski; olbrzymie obszary zajmują bagna i torfowiska, zwłaszcza wysokie; w dolinach rzek występują naturalne łąki zalewowe. Na południe od linii Jekaterynburg — północne podnóża Ałtaju, tajga przechodzi poprzez lasostep osikowo-brzozowy w strefę stepów łąkowych, a dalej na południe — ostnicowych. Obszary stepowe w kotlinach śródgórskich i na Zabajkalu są ob. w znacznej części zaorane; także zmniejsza się powierzchnia lasów w strefie tajgi (wyręby, skażenie środowiska).

W strefie tundry żyją m.in.: renifery, lis polarny, lemingi, zając bielak, pardwa mszarna, sowa śnieżna; dla strefy tajgi są charakterystyczne: jeleń wschodni, łoś, niedźwiedź brunatny, rosomak, soból, wiewiórka syberyjska, wilk, z ptaków — głuszec, jarząbek, dzięcioł, krzyżodziób; stepy Syberii najliczniej zamieszkują gryzonie (m.in. polnik, suseł północny); w rzekach żyją cenne gat. ryb (m.in. jesiotrowate i łososiowate).

Na terytorium Syberii zamieszkuje 31,2 mln mieszk. (2000); najliczniejsze grupy stanowią Rosjanie (83,6%), którzy razem z Ukraińcami oraz Białorusinami stanowią niemal 90% ludności, ponadto Niemcy (0,5 mln), Tatarzy (0,5 mln), Buriaci, Jakuci, Tuwińczycy, Czuwasze, Mordwini, Koreańczycy, Chińczycy, Azerbejdżanie, Żydzi, Polacy i in.; średnia gęstość zaludnienia 2–3 osoby na km²; najgęściej jest zaludniona południowa część Syberii, zwłaszcza wzdłuż Kolei Transsyberyjskiej.

Historia.

Zakres nazwy Syberia ulegał zmianom; źródła z XVI–XVII w. nazywały Sibirem stol. chanatu sibirskiego, czyli syberyjskiego, później nazwą Syberia objęto wszystkie ziemie za Uralem. Po ich przyłączeniu do Rosji, w związku z podziałem adm., pojawiły się nazwy: Syberia Zachodnia, Syberia Wschodnia i Daleki Wschód (traktowany jako region całkowicie odrębny od Syberii właściwej). W znaczeniu hist. pojęcie Syberii jest zwykle używane w odniesieniu do obszaru sięgającego od Uralu do Oceanu Spokojnego.

Syberia była zasiedlona od czasów paleolitu (najstarsze znalezione mogiły na południu, między górami Ałtaj a rz. Amur); później zamieszkiwały ją plemiona tworzące różne, efemeryczne związki; wczesne organizmy państw. powstały w I tysiącl. p.n.e. nad granicami Chin (m.in. Dżurdżenowie, Kitanowie, Ujgurzy); pisane źródła chiń. z III w. p.n.e. wspominają o plemionach sajańsko-ałtajskich (podbitych w II w. p.n.e. przez Hunów); z Syberii wychodziły także liczne plemiona, które osiedlały się w Europie i Chinach, a w IV–VI w. n.e. spowodowały wędrówkę ludów; od VI w. południową Syberię zajmowały plemiona tur. (turecki kaganat); w IX–X w. powstało państwo Kirgizów jenisejskich; w XIII w. Czyngis-chan utworzył olbrzymie imperium mong., obejmujące również część Syberii zamieszkaną przez Buriatów i Kirgizów; po jego śmierci stopniowo rozpadło się ono na samodzielne i zwaśnione chanaty-ordy, a zachodnia Syberia stała się częścią składową Złotej Ordy; po jej rozpadzie powstał tu w XV w. chanat syberyjski. Inne tereny Syberii zajmowali: nad dolnym Irtyszem — Chantowie (Ostiacy) i Mansowie (Wogułowie); nad dolnym Obem — Nieńcy (Samojedzi); część terytorium północnego i południowego Syberii na wschód od Jeniseju do Oceanu Spokojnego — Ewenkowie (Tunguzi); nad środkowym biegiem Leny — Jakuci; na północ i północny wschód od Jakutów i Ewenków koczowali Jukagirzy; ziemie między wybrzeżem M. Ochockiego i Cieśn. Beringa zajmowali Koriacy; na Płw. Czukockim żyli Czukcze, na Kamczatce — Itelmeni (Kamczadale), nad Amurem — Nanajowie (Gołdowie) i Dagurowie, nad Bajkałem — Buriaci, Tuwińczycy — nad górnym Jenisejem i jego dopływami, w Ałtaju — Ałtajczycy, Eweni (Lamuci) nad M. Ochockim i inni. Ludy te znajdowały się na różnym poziomie rozwoju społ. i ekon., większość żyła w ustroju rodowym; na północy gł. zajęciem było rybołówstwo, myślistwo i hodowla reniferów, na południu — pasterstwo.

W XI w. Nowogrodzianie, znęceni wieściami o bogactwach Syberii, zaczęli przenikać za Ural; po przetartych przez kupców i myśliwych szlakach szły oddziały zbrojnych, zbierających daniny od Chantów, Mansów i innych grup etnicznych (nazywanych ogólnie Jugrami), które od XIII w. nominalnie podlegały Nowogrodowi Wielkiemu i wraz z nim 1478 zostały przyłączone do państwa moskiewskiego. Po podboju przez Moskwę Kazania 1552 w rękach państwa moskiewskiego znalazł się również kamski szlak wodny, prowadzący za Ural. Gdy chan syberyjski Jediger 1555 został zmuszony do uznania zwierzchnictwa Moskwy, car Iwan IV Groźny przekazał rodzinie Stroganowów monopol handlu z Syberią; po opanowaniu chanatu syberyjskiego przez Kuczuma (zerwał zależność od Moskwy) Stroganowowie na własny koszt zorganizowali przeciw niemu 1581–85 wyprawę najemnych Kozaków pod wodzą Jermaka, zakończoną rozpadem chanatu syberyjskiego i jego ostatecznym przyłączeniem do Rosji, która przystąpiła do planowego podboju Syberii; podboju dokonywano wznosząc twierdze i punkty umocnione (niekiedy tworzące tzw. linie), pod których osłoną powstawały osiedla i miasta ros.; 1587 pod Kaszłykiem (stol. chanatu) wybudowano warownię Tobolsk, która stała się także adm. ośr. Syberii; równocześnie powstały: 1586 Tiumeń, 1600 Turyńsk, 1604 Tomsk, 1609 Turuchańsk i inne. Na pocz. XVII w. Rosja podbiła Syberię aż po Jenisej; po zbudowaniu 1632 Jakucka opanowała wschodnią Syberię aż do Oceanu Spokojnego; w poł. XVII w. osiągnęła Bajkał (1652 powstał Irkuck) i opanowała ziemie nad Amurem, co wywołało konflikt z Chinami (traktat nerczyński i ajguński w XIX w.); 1699 zajęła Kamczatkę, a w XVIII w. pozostałe części południowej Syberii i Daleki Wschód.

Kolonizacja i osadnictwo ros. na Syberii rozwijały się gł. przez: osiedlanie się kupców i myśliwych, poszukujących zwłaszcza futer, planowe osiedlanie przez rząd ros. dobrowolnych kolonistów, przymusowe przesiedlanie (np. 1592 mieszk. Uglicza, którzy ukamienowali domniemanych morderców carewicza Dymitra, czy jeńców szwedz.), zsyłanie skazańców (polit. i kryminalnych), zbiegostwo chłopów pańszczyźnianych. Zesłanie na Syberię zaczęło odgrywać wielką rolę w systemie kar stosowanych w Rosji od 1649, tj. od czasu wprowadzenia kodeksu praw cara Aleksego Romanowa (Sobornoje ułożenije).

Początkowo Syberią zarządzał prikaz (posolski, a od 1637 syberyjski), z siedzibą w Moskwie; na miejscu rządzili wojewodowie, łączący władzę wojsk.-adm. z pieczą nad monopolami państw. (m.in. handel futrami, kością mamuta), co stwarzało możliwości wielkich nadużyć (afery korupcyjne); 1708 utworzono gubernię syberyjską z generałem-gubernatorem urzędującym w Tobolsku; 1764 wprowadzono na Syberii władzę namiestniczą (plany Katarzyny II przekształcenia Syberii w królestwo); 1822 Syberia została podzielona na Syberię Wschodnią (gubernie jenisejska, irkucka i obwód jakucki) i Syberię Zachodnią (gubernie tobolska, tomska i obwód omski); własne zarządy miały Kamczatka i wybrzeże M. Ochockiego; po przyłączeniu do Rosji nowych ziem nad Amurem w poł. XIX w. utworzono obwody: Zabajkalski, Amurski i Nadmorski. W czasie kolonizacji ros., rdzennych mieszkańców Syberii obłożono uciążliwymi podatkami i daninami (gł. w futrach), poddano przymusowej chrystianizacji i stopniowo spychano z zajmowanych terenów; wywoływało to często zbrojny opór (np. powstanie 1662 w zachodniej Syberii) plemion syberyjskich. W XVIII w. nowym czynnikiem intensyfikującym rozwój Syberii stało się górnictwo (złoto, srebro, rudy miedzi, żelaza i in. metali); utworzono wówczas 3 regiony górniczo-przem. (jekaterynburski, ałtajski, nerczyński), gdzie wykorzystywano w coraz większym stopniu pracę zesłańców; zwiększył się również dobrowolny napływ Rosjan (wg spisu ludności 1762–64 w dorzeczu Obu i Irtyszu mieszkało ich 200 tys., a na wschód od Jeniseju ok. 160 tys.). Od XIX w. plemionom syberyjskim zajmującym się rolnictwem masowo odbierano najlepsze ziemie, zmuszając je do koczownictwa lub osiedlania się na terenach mało urodzajnych i pustynnych. Wzrosła liczba skazańców zsyłanych na Syberię, zwłaszcza więźniów polit., np. po przyłączeniu Gruzji do Rosji deportowano na Syberię wielu przedstawicieli szlachty gruzińskiej oskarżonych o zdradę stanu; szczególnie licznie byli reprezentowani wśród skazańców Polacy (gł. po powstaniach nar.); 1826 na Syberii znaleźli się dekabryści, 1849 pietraszewcy, od lat 60. XIX w. narodnicy, a później socjaliści i anarchiści.

W 2. poł. XIX w. wzrosła rola Syberii jako bazy surowcowej Imperium Ros.; jednocześnie zwiększało się jej znaczenie w handlu tranzytowym z państwami azjat., zwłaszcza z Chinami. Budowa Kolei Transsyberyjskiej (1891–1916) dokonała przewrotu w ekonomice kraju, zwłaszcza w południowej Syberii; rozwojowi gosp. towarzyszyło ożywienie działalności kult. (prowadzonej w znacznej mierze przez zesłańców) i nauk. (1881 otwarto pierwszy na Syberii uniw. w Tomsku). Ożywienie przerwał wybuch I wojny świat., załamanie przyniosła po rewolucji październikowej 1917 wojna domowa w Rosji. Obecność wojsk jap., białych i czerwonych komplikowała sytuację; rząd sow., po rozbiciu przez Armię Czerwoną sił admirała A. Kołczaka, utworzył marionetkową Rep. Dalekiego Wschodu (1920–22), która stała się buforem między sow. Rosją i armią jap. na Dalekim Wschodzie. Po zakończeniu wojny domowej i opanowaniu całej Syberii przez bolszewików utworzono: Jakucką ASRR (1922) i Buriacko-Mongolską ASRR (1923, 1958 przekształconą w Buriacką ASRR) oraz Ojracki Obwód Autonomiczny (od 1948 Górnoałtajski Obwód Autonomiczny) i in. okręgi oraz rejony Ros. FSRR; w miejsce dawnych guberni utworzono Kraj Syberyjski (1925) i Kraj Dalekowschodni (1926) Ros. FSRR, które w latach 30. podzielono na kraje: Wschodnio- i Zachodniosyberyjski oraz Nadmorski i Chabarowski. W 1929–37 bolszewicy skolektywizowali rolnictwo Syberii, jednocześnie przystąpili do budowy Kombinatu Uralsko-Kuźnieckiego, drugiej po Donbasie węglowo-metalurgicznej bazy przem. kraju; 1930–36 zbudowano (gł. siłami więźniów) nową linię Kolei Transsyberyjskiej. Rozwojowi przem. Syberii towarzyszyła rozbudowa systemu łagrów.

Po napaści Niemiec na ZSRR 1941 Syberia, gdzie ewakuowano ponad 1/3 zakładów przem. ze środkowej Rosji i utworzono wiele nowych (gł. lotn. i czołgowych) fabryk zbrojeniowych, stała się największym arsenałem frontu i zapleczem (także żywnościowym) armii i państwa. Po wojnie całkowicie zlikwidowano na Syberii analfabetyzm (dane oficjalne); kraj stawał się coraz ważniejszym ośr. kult. i nauk. (1957 utworzono Syberyjski Oddział Akad. Nauk ZSRR, ważne miejsce wśród jego specjalności zajmowała m.in. fizyka atomowa, kosmonautyka i inne najnowocześniejsze gałęzie wiedzy). Od 1985 (tj. od pierestrojki) rozpoczął się na Syberii okres ożywienia nar. i terytorialno-ekonomicznego. W czasie rozpadu ZSRR na Syberii 1991/92 ukształtowały się suwerenne republiki (Ałtaj, Buriacja, Chakasja, Jakucja i Tuwa), okręgi autonomiczne (Agińsko-Buriacki, Chanty-Mansyjski, Czukocki, Jamalsko-Nieniecki, Nieniecki, i Ust-Ordyńsko-Buriacki) oraz kraje (Ałtajski, Chabarowski, z Żydowskim Obwodem Autonomicznym, Krasnojarski, Nadmorski, Stawropolski), które III 1992 podpisały nowy układ federacyjny z Rosją. Jako podmioty Federacji Ros. wszystkie one dążą do uzyskania pełnej autonomii ekon. (w ramach której zdobyły np. prawa wolnych stref ekon. i handlu z zagranicą). W 2007 z Koriacji i obwodu kamczackiego powstał Kraj Kamczacki, a okręgi autonom. Ewenkijski i Tajmyrski stały się częścią Kraju Krasnojarskiego.

Bibliografia

L. BAZYLOW Syberia, Warszawa 1975;

Z. ŁUKAWSKI Historia Syberii, Wrocław 1981.

Sajan Wschodni (Rosja)

Tajga, okolice Irkucka

Amur (Rosja)

Indygirka (Rosja)

Sajan Wschodni, dolina rzeki Eche-Ger w pasmie Tunkińskie Golce (Rosja)

Tajga modrzewiowa w okolicy Irkucka

Suntar-Chajata w Syberii Północno-Wschodniej (Rosja)