Święty Krzyż,
opactwo Benedyktynów na Łysej Górze (G. Świętokrzyskie).
Święty Krzyż
Encyklopedia PWN
Zał. w 1. poł. XII w. z fundacji Bolesława III Krzywoustego; 1241 i 1260 zniszczone przez Tatarów, 1370 obrabowane przez Litwinów; od pocz. XIV w. pod nazwą Święty Krzyż (od relikwii Św. Krzyża przechowywanych w kościele); najważniejsze w kraju (do XVII w.) miejsce kultu rel. i pielgrzymek; przy klasztorze znajdował się cenny księgozbiór (w oprawie jednej z ksiąg odkryto w końcu XIX w. tekst słynnych Kazań świętokrzyskich); 1819 kasata opactwa; od 1795 w zaborze austr., od 1809 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; 1863 w klasztorze kwatera M. Langiewicza; 1864 władze ros. utworzyły tu więzienie (najsurowsze w Polsce), które istniało do 1939; 1941–42 Niemcy urządzili w nim obóz zagłady jeńców sow. (przeciętnie 2 tys. osób), zginęło ok. 6 tys. jeńców (wielu zmarło śmiercią głodową); 1936 odrodzenie klasztoru związane z przybyciem misjonarzy oblatów — ob. seminarium i muzeum misyjne. Barokowo-klasycystyczny kościół (1781–89, z rom. pozostałościami z XII w.), późnogot. klasztor (ok. poł. XV w., przebudowa 1. poł. XVII w.), kaplica Oleśnickich (1611–20, rokokowo-klasycyst. polichromia 1782), klasycyst. dzwonnica i późnobarok. brama (koniec XVIII w.).
