Stefan Batory

Stefan Batory, ur. 27 IX 1533, Somlyó (ob. Simleu, Rumunia), zm. 12 XII 1586, Grodno,

książę siedmiogrodzki, król Polski.

Urodził się 27 IX 1533 w Somlyó (obecnie Simleu, Rumunia). Był synem wojewody siedmiogrodzkiego Stefana, mężem Anny Jagiellonki. Młodość spędził na dworze cesarskim, gdzie otrzymał staranne wykształcenie; oprócz języka węgierskiego znał biegle łacinę, włoski i niemiecki; po polsku mówić się nie nauczył. Po pobycie we Włoszech (1549 studiował w Padwie) wrócił na Węgry; od 1559 komendant twierdzy Wardar; brał udział w walkach pretendenta do tronu węgierskiego, Jana Zygmunta Zapolyi, i jego matki, Izabeli Jagiellonki, przeciw Habsburgom; stanął na czele pokojowego poselstwa mającego doprowadzić do zakończenia wojny domowej na Węgrzech; uwięziony w trakcie rokowań przez cesarza Maksymiliana II, internowany w Wiedniu, po kilku latach odzyskał wolność. Powołany na księcia Siedmiogrodu, został zmuszony do przyjęcia zależności lennej zarówno od Turcji, jak i Habsburgów; pokonał przywódcę opozycji w Siedmiogrodzie K. Bekiesza, stronnika Habsburgów; realizował tolerancję religijną, wprowadził armię zaciężną, podjął próbę reformy szkolnictwa. Nacisk cesarstwa i niebezpieczeństwo tureckie zmusiły go do szukania oparcia w Polsce. Po ucieczce Henryka III Walezego wysunął swą kandydaturę na tron polski, poparty przez Zborowskich, J. Karnkowskiego i J. Zamoyskiego zgodził się na poślubienie 54-letniej królewny Anny. Pomimo proklamowania przez większość senatorów, z prymasem J. Uchańskim, królem polski cesarza Maksymiliana II (12 XII 1575), Stefan Batory został okrzyknięty przez szlachtę królem 15 XII 1575; 1 V 1576 poślubił Annę i koronował się w Krakowie. Po objęciu rządów zmusił do uległości stronników habsburskich, zwyciężył pod Tczewem (1577) wojska najemne Gdańska i zakończył spór z miastem na zasadach kompromisowych; pozostawiał Gdańskowi całkowitą autonomię za cenę uznania elekcji i przyznanej królowi połowy cła palowego.

Wzmocnienie władzy królewskiej?

Dążył do wzmocnienia władzy królewskiej; lawirując między średnią szlachtą a magnatami, popadał w częste z nimi konflikty. Poglądy Stefana Batorego na sprawy krajowe kształtowali w znacznym stopniu jego doradcy, m.in. J. Zamoyski. Chcąc pozyskać szlachtę dla swej polityki zabezpieczenia granicy wschodniej, zagrożonej przez cara Iwana IV Groźnego, Stefan Batory zrzekł się znacznej części uprawnień sądowych, przekazując najwyższe sądownictwo apelacyjne Trybunałowi Koronnemu (1578) i Trybunałowi Litewskiemu (1581). W celu uniezależnienia się od podatków uchwalanych przez szlachtę, zorganizował 1578 piechotę wybraniecką złożoną z chłopów z dóbr królewskich. Koszty przygotowywanej wojny z Moskwą uczyniły Stefana Batorego skłonnym do niekorzystnych dla państwa kompromisów, jak połowiczne załatwienie sporu z Gdańskiem czy przyznanie margrabiemu Jerzemu Fryderykowi Hohenzollernowi kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem — za 200 tysięcy guldenów.

Wojny z Rosją

W rezultacie wielkich nakładów finansowych Stefan Batory skoncentrował 30-tysięczną armię, na czele której przeprowadził 1579, 1580 i 1581 trzy zwycięskie kampanie przeciwko Moskwie, zdobywając Połock, Wielkie Łuki, oblegając twierdzę Psków; w rękach polskich znalazły się pograniczne grody i prawie całe terytorium Inflant; wojna z Rosją, zakończona rozejmem 1582 w Jamie Zapolskim, umocniła panowanie Rzeczypospolitej w Inflantach i rozszerzyła granice Litwy przez odzyskanie Połocka i ziem sąsiednich aż po Wieliż. Podjęte przez Stefana Batorego zabiegi, mające na celu stworzenie ligi antytureckiej opartej na państwach zachodnioeuropejskich, podsunęły mu plany podboju Rosji i wyprawy na Turcję; plany poparte zostały subwencjami papieskimi i zgodą sejmików na prowadzenie wojny. Stefan Batory dążył do stworzenia, w drodze podboju, państwa słowieckiego zdolnego do wyzwolenia Węgier i zgniecenia Turcji. Tymczasem ścięcie S. Zborowskiego (1584) wywołało poruszenie wśród magnatów, a opozycja magnacka rozpoczęła kampanię przeciw „tyranii” króla. Sejm 1585 zakończył się porażką Zborowskich i plany królewskie zdobywały sobie coraz większe poparcie, ale ich realizacji przeszkodziła śmierć króla. Długi czas cierpiał na chorobę nerek; tylko nieliczni znali prawdę o jego stanie zdrowia, toteż nagła śmierć 12 XII 1586, po polowaniu w Grodnie, wywołała fale pogłosek o otruciu króla.

Ocena panowania, w sztuce

Stefan Batory należał do wybitniejszych władców polskich. Obowiązki w swej przybranej ojczyźnie traktował z wielką powagą i mimo przywiązania do Węgier kierował się na ogół polską racją stanu. Szczególne zasługi położył w dziedzinie wojskowości; poza stworzeniem piechoty wybranieckiej podniósł sprawność jazdy polskiej przez wyposażenie jej w lżejsze uzbrojenie ochronne, siodła, broń palną; wzmocnił artylerię, zasilając ją nowo odlanymi działami, kulami zapalającymi, wprowadził mosty pontonowe, sprowadził inżynierów włoskich, specjalistów od budowy fortyfikacji; założył w Warszawie pierwszy szpital wojskowy dla wysłużonych żołnierzy. Za jego panowania nastąpiła wzmożona działalność mennicza; otworzył mennicę koronną w Olkuszu, następnie w Poznaniu i Malborku; usprawnił też system podatkowy. Interesował się życiem kulturalnym kraju; w sprawach religijnych wykazywał tolerancję; otaczał opieką akademię w Wilnie (1578).

Obraz 10-letnich rządów Stefana Batorego przedstawił zaufany sekretarz królewski R. Heidenstein w dziełach De Bello Moschovitico commentariorum libri sex (1584), Rerum Polonicarum...libri XII (1672). Najbardziej znanym wizerunkiem Stefana Batorego jest portret pędzla M. Kobera (1583); w kaplicy Mariackiej na Wawelu znajduje się manierystyczny nagrobek królewski dłuta Santi Gucciego (1594–95); 1872 J. Matejko namalował obraz Batory pod Pskowem.

Kober Marcin, Stefan Batory, 1583 — Dom Księży Misjonarzy na Stradomiu, Kraków.

Trojak litewski Stefana Batorego, 1582; awers

Trojak litewski Stefana Batorego, 1582; rewers

Herb Rzeczypospolitej za Stefana Batorego

Nieborowskie fajanse, wazon z portretem Stefana Batorego, 1883 — pałac w Nieborowie

Gucci Santi, nagrobek Stefana Batorego w katedrze na Wawelu, 1595

Wilno, Dziedziniec Uniwersytetu Wileńskiego, dziedziniec Piotra Skargi (Litwa)