Stany Zjednoczone. Polonia i Polacy

Stany Zjednoczone. Polonia i Polacy.

Pierwsze wiadomości o Polakach w Ameryce Północnej pochodzą z XVII w.; przybyli oni na teren obecnych Stanów Zjednoczonych 1608 do osiedla Jamestown (stan Wirginia); w 2. poł. XVII w. osiedliły się w stanie New Jersey rodziny Zaborowskich i Sadowskich. Polacy walczyli w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–83); wyróżnili się m.in. T. Kościuszko i K. Pułaski. Po nieznacznej emigracji w XVII — lata 70. XVIII w. liczniejsza była emigracja polit. zapoczątkowana po I rozbiorze Polski (1772) i trwająca do połowy XIX w., składająca się gł. z żołnierzy kolejnych powstań nar.; rozproszeni na ogromnym obszarze, nie przygotowani do miejscowych warunków i nie nastawieni na stałe osadnictwo, nie wytworzyli trwałych struktur organizacyjnych. Większa fala emigracji do Stanów Zjednoczonych z ziem pol. została zapoczątkowana w 2. poł. XIX w.; dominowała emigracja zarobkowa („za chlebem”), a większość emigrantów nie powróciła do Polski. Najwcześniej rozpoczęła się z ziem zaboru pruskiego (nasilenie od lat 70. XIX w.), łączyła się z ostatnią potężną falą niem. wychodźstwa zamor. 1870–90; w poł. lat 70. XIX w. ruch emigr. do USA objął także ludność północnych guberni zaboru ros. oraz kilka zachodnich powiatów zaboru austr., na sile przybrał po 1885. Łącznie z 3 zaborów 1820–1914 do Stanów Zjednoczonych napłynęło z ziem pol. ok. 2,3 mln osób (wg źródeł pol. 1913 w USA było ok. 3 mln Polaków). Wśród emigrujących z zaboru pruskiego znajdowali się gł. Polacy, natomiast z zaboru ros. ludność żydowska stanowiła ok. 15–30%, ukr. ok. 5%, z zaboru austr. odpowiednio: 15–20% oraz 25–30%. Emigrowali gł. niewykwalifikowani robotnicy i bezrolni chłopi; struktura społ.-zaw. i poziom kult. większości emigrantów oraz nieznajomość języka ang. zadecydowały o niskim statusie emigracji pol. w USA. Pierwszą pol. osadą miała być zał. w poł. lat 40. XIX w. osada w Parisville w stanie Michigan; 1854 zostały zał. przez wychodźców ze Śląska osady Panna Maria i Częstochowa w stanie Teksas. Równocześnie powstawały pierwsze pol. organizacje: 1842 Tow. Polaków w Ameryce (od 1852 Tow. Demokr. Wygnańców Pol. w Ameryce), 1874 Organizacja Pol. w Ameryce (J. Barzyński), 1874 Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie (ZPRK), 1880 Związek Narodowy Polski (ZNP); ZPRK i ZNP podejmowały próby zjednoczenia Polonii. Głównym spoiwem było jednak duszpasterstwo prowadzone przez księży; jego szykanowanie przez niektórych przełożonych kośc. stało się przyczyną powstania Pol. Nar. Kościoła Katolickiego. Powstały także pierwsze czasopisma: 1842 „Poland. Historical, Literary, Monumental and Picturesque” (F. Sobolewski), 1863 „Echo z Polski”. Polacy uczestniczyli także w amer. życiu nar.; w wojnie secesyjnej (1861–65) po stronie Północy walczyło ponad 2 tys. Polaków (m.in. W.B. Krzyżanowski, J. Karge). Próbę konsolidacji Polonii amer. w czasie I wojny świat. podjął zał. 1914 Polski Centralny Kom. Ratunkowy; ok. 30 tys. osób ze Stanów Zjednoczonych zgłosiło się do Armii Pol. tworzonej we Francji (hallerczycy). W okresie wojny emigracja z ziem pol. do USA została zahamowana. W latach międzywojennych przy malejącej liczbie wyjazdów (1918–39 emigrowało ok. 285 tys. osób, a powróciło ok. 123 tys.), spowodowanej restrykcyjną polityką imigracyjną USA, w wychodźstwie z Polski w znacznym stopniu uczestniczyli Żydzi. Emigracja ta miała charakter osiedleńczo-rodzinny, zmniejszyły się odsetki osób zatrudnionych w rolnictwie oraz analfabetów; emigranci wywodzili się gł. z Warszawy i woj. warsz. oraz z białost., krak., lubel. i lwowskiego. Powstało wiele nowych organizacji; były to stowarzyszenia łączące się w duże związki, jednak często zwalczające się nawzajem; zaostrzyły się przeciwieństwa między ZNP i ZPRK. Próbą porozumienia była Pol. Rada Międzyorganizacyjna w Ameryce (utworzona 1936 z udziałem ZNP, ZPRK i Związku Polek w Ameryce), z której 1944 powstał Kongres Polonii Amerykańskiej. Po I wojnie świat. zwiększyła się liczba reprezentantów Polonii w stanowych kongresach i administracji oraz w nauce i technice; artyści pol. przyczynili się do rozwoju amer. kultury i sztuki (H. Modrzejewska, P. Negri, I. Paderewski, J. Hofman, M. Sembrich-Kochańska, R. Modrzejewski, bracia E. i J. Reszke). W czasie II wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu osiedliło się w USA ok. 150 tys. Polaków; 1947–72 przybyło ok. 302 tys. osób podających Polskę jako kraj urodzenia; po 1980 szacuje się, że wychodźstwo do USA objęło ok. 150 tys. osób. Fala emigracji wojennej, gł. polit., w której większą liczbę stanowili inteligenci, częściej znający język ang., wywarła istotny wpływ na działalność i ideologię wielu organizacji; po 1945 powstało ponad 20 nowych organizacji polonijnych o charakterze kult. i zaw.; także wzrost pozycji społ.-zaw. starej Polonii, jej poziom zamożności i wykształcenia miały wpływ na wytworzenie nowych form działalności organizacji; rozszerzył się zakres współdziałania organizacji polonijnych z organizacjami innych grup etnicznych. Społeczne życie Polonii skupia się w licznych stowarzyszeniach społ., kult., wyznaniowych; większość z nich to ogniwa ZNP, ZPRK i Związku Polek w Ameryce; w większych ośr. działają zrzeszenia grup zaw. (lekarzy, techników, handlowców); organizacją centralną jest nadal Kongres Polonii Amer.; ukazuje się prasa polonijna w języku pol. i ang.; działalność kult.-oświat. i nauk. prowadzą m.in. Fundacja Kościuszkowska, Instytut Józefa Piłsudskiego, Muzeum Polskie w Ameryce, Polski Instytut Naukowy w Ameryce, zespół szkół polonijnych w Orchard Lake; działają pol. szkoły, zespoły folklorystyczne, kluby, są wydawane książki. Liczebność Polonii jest trudna do oszacowania, w zależności od przyjętych kryteriów ocenia się ją na 6–10 mln osób; większość mieszka w miastach (Nowy Jork — ok. 400 tys., Chicago — ok. 300 tys., Detroit — ok. 160 tys., Filadelfia — ok. 100 tys., Buffalo — ok. 80 tys., Pittsburgh, Cleveland); największe skupiska, ukształtowane już w 2. poł. XIX w., znajdują się we wschodnich stanach USA; Kalifornia i Floryda stają się ośr. migracji wtórnej (Los Angeles — ok. 70 tys., Miami — ok. 25 tys.). Nastąpiły zmiany w pozycji społ. Polonii; Polacy zdobywają wysokie pozycje w życiu nauk.: O. Halecki, W. Lednicki, Z. Brzeziński, A.V. Schally, w literaturze m.in. Cz. Miłosz; stali się coraz bardziej aktywni w życiu polit. i gosp. (T. Sendzimir, T. Piasecki, M. Kobeliński, B. Piasecka Johnson). Polonia stała się częścią społeczeństwa amer., silnie związaną z nim różnorodnymi więzami środowiskowymi.

Bibliografia

A. BROŻEK Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa 1977;

Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność , red. H. Kubiak, E. Kusielewicz, T. Gromada, Wrocław 1988.