Stany Zjednoczone. Literatura

Stany Zjednoczone. Literatura.

W okresie kolonialnym w purytańskich skupiskach Nowej Anglii rozwijało się piśmiennictwo rel.-moralistyczne (N. Ward, C. Mather, Th. Hooker, R. Williams, J. Edwards), łączące głęboką religijność z kultem pracy, obowiązku i przekonaniem o cywilizacyjnym posłannictwie osadników. Poezję, poza hymnami kośc., zapoczątkowała twórczość A. Bradstreet i metafiz. liryka E. Taylora (wyd. dopiero w XX w.). W okresie rewolucji niepodl. rozkwitła literatura społ.-polit., formułująca na filoz. podłożu oświecenia eur. oryginalne idee amer. demokracji (Th. Jefferson, B. Franklin, Th. Paine), poezja patriotyczna (Ph. Freneau), satyra antybryt. i naśladowcza epika klasycyst.; „romanse grozy” Ch.B. Browna dały początek powieściopisarstwu. Literatura romant. przenosiła na grunt rodzimy wzory eur. fantastyki (W. Irving), epiki nar. (H.W. Longfellow), walterscotowskiej powieści hist. (J.F. Cooper); idee liberalno-demokr. i abolicjonistyczne znalazły wyraz w poezji J.G. Whittiera, J.R. Lowella, w sentymentalnej powieści H. Beecher Stowe. Świadomość nar. odrębności literatury amer. uzewnętrzniła się najsilniej w filoz.-moralistycznej eseistyce R.W. Emersona i H.D. Thoreau (transcendentalizm). Zagadnienia metafiz.-egzystencjalne i psychol. doszły do głosu w twórczości H. Melville'a, N. Hawthorne'a i E.A. Poego, inspiratora fr. symbolizmu, literatury detektywistyczno-sensacyjnej i fantastyki niesamowitej.

Epokę literatury ogólnonar. rozpoczęli w czasie wojny secesyjnej wyraziciele plebejskich tradycji demokracji amer. — M. Twain i W. Whitman; osobista liryka refleksyjna E. Dickinson została doceniona dopiero w XX w. W 2. poł. XIX w. pisarze-regionaliści wprowadzili do literatury egzotykę „dzikiego Zachodu” (F.B. Harte), głębokiego Południa (G.W. Cable), folkloru murzyńskiego (J.Ch. Harris). Społeczne konflikty epoki kapitalist. industrializacji ukazał naturalizm, który wywarł trwały wpływ na prozę amer. (F. Norris, H. Garland, S. Crane, O. Henry, A. Bierce, J. London); odrębny charakter miała intelektualna proza psychol. H. Jamesa i bliskiej mu E. Wharton. Na podłożu tradycji naturalistycznej kształtował się w XX w. demaskatorski realizm społ. (U. Sinclair, Th. Dreiser, S. Lewis, J.Th. Farrell, J. Steinbeck, E. Caldwell), formowały się też nowe techniki narracyjne: rzeczowego zapisu działań i wypowiedzi postaci (odpowiednik psychol. behawioryzmu), symultanicznego montażu faktów (J.R. Dos Passos) czy wreszcie monologu wewn., w postaci tzw. strumienia świadomości (W. Faulkner).

Załamanie psychiczne wywołane I wojną świat. znalazło wyraz w prozie tzw. straconego pokolenia, któremu patronowali S. Anderson i G. Stein. Świadomość ideowego kryzysu cywilizacji amer. rodziła postawy anarchicznego buntu (F.S. Fitzgerald, N. West, H. Miller) i tragicznego heroizmu (E. Hemingway), a pełnię symbol. ekspresji osiągnęła w moralistycznej prozie Faulknera, kronikarza i analityka powikłanych losów amer. Południa; w kręgu kultury Południa mieściła się również proza R.P. Warrena, F. O'Connor, W. Styrona, C. McCullers, K.A. Porter, Th. Wolfe'a oraz E. Welty, częściowo nurt nowej krytyki (m.in. J.C. Ransom, A. Tate). Właściwym twórcą dramatu amer. był E. O'Neill, od którego wzięły początek zarówno tendencje ekspresjonistyczne i naturalistyczne (społ. sztuki C. Odetsa, E. Rice'a, R. Sherwooda, A. Millera), jak również poet.-symbol. i psychoanalit. (T. Williams, Th. Wilder); do doświadczeń eur. „teatru absurdu” zbliżył się E. Albee. Odrodzona na pocz. XX w. poezja (E.A. Robinson, pismo „Poetry”, zał. 1912, wpływ imagizmu) rozwinęła się w 2 kierunkach: 1) intelektualnym, łączącym nowatorskie koncepcje artyst. z aktywnym stosunkiem do uniwersalnej tradycji kulturowej, oraz 2) społecznym, osadzonym w żywiole mowy potocznej i poszukującym symbol. znaczeń w realiach życia kraju; w pierwszym, kształtującym się pod patronatem T.S. Eliota i E. Pounda, mieszczą się: W. Stevens, A. Lowell, H. Doolittle, M. Moore, E.E. Cummings, C. Aiken i nurt „poezji akademickiej” (R. Jarrell, K. Shapiro, R. Wilbur, E. Bishop, K. Eberhart), w drugim, nawiązującym do W. Whitmana — W.C. Williams, H. Crane, E.L. Masters, R. Frost, C. Sandburg, V.N. Lindsay, R. Jeffers. Lirykę intymnych zwierzeń i refleksji, z motywem poszukiwania własnej tożsamości we wrogim człowiekowi świecie, reprezentowali: R. Lowell, J. Berryman, Th. Roethke, D. Schwartz, a z młodszych twórców — S. Plath i A. Sexton. Dla nowszej poezji charakterystyczne były anarchizujące manifestacje beatników (A. Ginsberg, G. Corso, L. Ferlinghetti, G. Snyder), twórczość tzw. projektywistów, dążących do bezosobowego obiektywizmu w odzwierciedleniu wieloplanowości i złożoności psychiki ludzkiej (grupa Black Mountain: Ch. Olson, R. Duncan, R. Creeley, D. Levertov, P. Blackburn), szkoła „głębokiego obrazu”, szukająca inspiracji w koncepcjach podświadomości zbiorowej (J. Dickey, F. O'Hara, R. Bly, J. Rothenberg). Literatura murzyńska, rozwijająca się od końca XIX w., przeszła od sentymentalnego folkloryzmu i protestu przeciw nierówności rasowej (C. Cullen, P.L. Dunbar, W.E. Du Bois, A.W. Bontemps, J.L. Hughes, R. Wright) do pogłębionej psychospoł. analizy zjawiska rasizmu (R. Ellison, J. Baldwin) i anarchicznej rewolty przeciw amer. cywilizacji „białych” (G. Brookes, LeRoi Jones). W prozie początkowo doszły do głosu doświadczenia II wojny światowej (powieść naturalist. i reportażowa o tendencjach antymilitarystycznych: N. Mailer, J. Jones, I. Shaw, J. Hersey, później groteskowo-apokaliptyczne utwory J. Hellera i K. Vonneguta), następnie protest przeciw uniformizacji duchowej i konformizmowi społeczeństwa masowego (J.D. Salinger, T. Capote, M. McCarthy, J. Updike; pisarze pochodzenia żydowskiego: Mailer, S. Bellow, B. Malamud, Ph. Roth; współtwórca ruchu beatników — J. Kerouac). Społeczno-realist. orientacja prozy amer. ustąpiła współcześnie zainteresowaniom psychol.-moralnym (analiza stanów wyobcowania, osamotnienia, osaczenia, frustracji) i nowym formom narracyjno-stylistycznymi (ujęcia mitol. i symbol., groteska, czarny humor). Na tym podłożu kształtowała się tzw. powieść postmodernist., której najwybitniejszymi przedstawicielami byli: J. Barth, Th. Pynchon, W. Burroughs, D. Barthelme, R. Brautigan, R. Coover, W. Gaddis, J. Hawkes, J. Purdy. Spośród licznych odmian literatury popularnej wyróżnia się proza fantastycznonauk. (np. U. Le Guin, Ph. Dick, R. Bradbury, I. Asimov) i sensacyjna (zwłaszcza „czarna” powieść kryminalna: D. Hammett, R. Chandler, a także thrillery polit. i prawnicze: D. Brown, D. Grisham, R. Ludlum).

Bibliografia

A. KOPCEWICZ, M. SIENICKA Historia literatury Stanów Zjednoczonych w zarysie, t. 1–2, Warszawa 1982–83.