Stanisław August Poniatowski

Stanisław August Poniatowski, ur. 17 I 1732, Wołczyn k. Brześcia Litewskiego, zm. 12 II 1798, Petersburg,

król Polski.

Urodził się 17 I 1732 w Wołczynie koło Brześcia Litewskiego. Był synem Stanisława i Konstancji z Czartoryskich. Rodzice zapewnili mu staranne wykształcenie domowe. Podróże europejskie (1748–54), zwłaszcza poznanie Holandii, Francji i Anglii, uświadomiły mu cywilizacyjny dystans dzielący od nich ówczesną Polskę i zrodziły gorące pragnienie jego wyrównania. W 1748 rozpoczął praktykę w kancelarii wuja M. Czartoryskiego, podkanclerzego, a potem kanclerza wielkiego litewskiego, posłował na sejmy 1750 i 1752, 1755 został stolnikiem litewskim. Poznawszy metody polskiej polityki wewnętrznej, umacniał swój krytyczny stosunek do mentalności i obyczajowości sarmackiej. W 1755–56 jako sekretarz posła angielskiego, a 1757–58 jako nominalny poseł saski przebywał w Petersburgu, ucząc się praktyki dyplomatycznej i zabiegając o interesy polityczne Czartoryskich. Nawiązał romans z żoną następcy tronu, wielką księżną Katarzyną. Dla niego była to wielka miłość, olśniewająca ze względu na perspektywę kariery i pozyskania potęgi rosyjskiej dla dzieła dźwignięcia Polski z upadku. W 1759 utracił matkę, 1762 — ojca. Szczupłość otrzymanego po nich spadku, brak własnych koneksji politycznych w kraju uzależniały go od Czartoryskich dysponujących ogromną fortuną i silnym stronnictwem. Z ich ramienia posłował na sejmy 1758, 1760, 1761 i 1762, pośredniczył też między nimi a Katarzyną, od VII 1762 cesarzową, łudząc się trwałością jej uczuć.

Koronacja

Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III (5 X 1763) Czartoryscy wsparci przez Rosję pokonali przeciwników, których kandydatem do tronu był hetman J.K. Branicki, i utworzywszy konfederację, sprawowali faktycznie władzę. 7 IX 1764 nastąpiła jednogłośna elekcja — zarekomendowanego przez przedstawicieli dyplomatycznych Rosji i Prus — Stanisława Augusta, a 25 XI koronacja. Król przez całe panowanie usiłował realizować swój program, jak sam go określił „nowego świata polskiego stworzenia”: zmiana anarchicznego „republikańskiego” ustroju na konstytucyjną monarchię na wzór Anglii, ze sprawnym sejmem i wzmocnioną władzą wykonawczą w rękach monarchy, zwiększenie potencjału skarbowo-wojskowego, stworzenie polskiej dyplomacji, wzrost gospodarczy kraju, polepszenie położenia mieszczan i chłopów, choć w tej ostatniej sprawie przewidywał ogromne trudności ze strony szlachty. Środkiem do tego, a zarazem celem samym w sobie, było przeobrażenie społeczeństwa szlacheckiego, podniesienie jego poziomu umysłowego i poczucia obywatelskiego.

Mecenas nauki i sztuki, polityk

Stanisław August był niezwykle świadomym i na miarę swych możliwości bardzo efektywnym inspiratorem i mecenasem oświaty, nauki, postępu technicznego i ekonomicznego, a zwłaszcza dających mu największą satysfakcję — literatury i sztuk plastycznych (obiady czwartkowe). W sprawach polityczno-ustrojowych król napotkał opór frondującej magnaterii i konserwatywnej szlachty oraz sprzeciw mocarstw sąsiednich, przede wszystkim Prus. Katarzyna II godziła się na niewielkie modyfikacje, ale pod warunkiem pełnej uległości. Czartoryscy, mimo częściowo wspólnego programu, nie ufali królowi, starali się trzymać go pod kuratelą. Na początku panowania uniemożliwili mu zjednanie przeciwników, a później złączyli się z nimi, tworząc tzw. opozycję magnacką, działającą 1775–88. Zbyt śmiałe działania króla przeciw liberum veto i brak zgody na żądanie polepszenia statusu prawnego dysydentów Katarzyna II ukarała poparciem jego wrogów, którzy 1767 utworzyli konfederację radomską w nadziei detronizacji króla i zniesienia reform z lat 1764–66. Niespełnienie tych nadziei i wymuszenie na sejmie 1767–68 niemal pełnego równouprawnienia dysydentów (chrześcijan niekatolików) skłoniło konfederatów radomskich do zawiązania konfederacji barskiej, której następstwem była wojna turecko-rosyjska. Król wahał się między nadzieją na zmniejszenie dominacji rosyjskiej a obawą przed skutkami narażania się Rosji. Bezskutecznie próbował porozumieć się z konfederatami, pod wpływem Czartoryskich odmawiał rosyjskim żądaniom rekonfederacji. Dopiero wiadomość o grożącym rozbiorze skłoniła go do wysłania 1771 nadwornych oddziałów przeciw konfederatom. W obliczu rozbioru zorganizował akcję propagandową wykazującą jego bezprawność i początkowo stawiał bierny opór. Został ukarany przez zaborców odebraniem najważniejszych uprawnień. Rezultatem częściowego odzyskania protekcji Katarzyny II był kierowany przez króla skonfederowany, czyli nie podlegający liberum veto, sejm 1776, realizujący jego niektóre postulaty reformatorskie. Na konfederowanie następnych sejmów Rosja nie godziła się i życie polityczne poddane kontroli jej ambasadora uległo stagnacji. Dopiero wojna turecka skłoniła Katarzynę II do zgody na skonfederowanie sejmu 1788 i częściowo na królewski projekt antytureckiego przymierza ochraniającego Polskę przed zaborczością pruską i umożliwiającego powiększenie armii. Prusy, aby nie dopuścić do tego przymierza, wsparły opozycję magnacką, która — wykorzystując powszechne nastroje antyrosyjskie — zyskała przewagę na sejmie.

Konstytucja 3 maja

Stanisław August początkowo szykanowany, dzięki swej współpracy w pozytywnych działaniach z wyzwolonym spod rosyjskiej dominacji i obradującym w permanencji sejmem oraz przychyleniem się do zawartego 1790 przymierza z Prusami, odzyskał zaufanie opinii publicznej. Grono przywódców sejmowych z I. Potockim na czele zaproponowało królowi w końcu 1790 opracowanie projektu nowego ustroju. Projekt królewski stał się podstawą Konstytucji 3 maja 1791. W V 1792 wkroczyły do Polski wojska rosyjskie popierające konfederatów targowickich. Wobec nieudzielenia wsparcia przez Prusy król i przywódcy sejmowi nie wierzyli w skuteczność oporu. Obrady sejmu zawieszono (29 V), a król zdecydował się na kapitulację (23 VII). Kapitulacja i udział w sejmie grodzieńskim 1793, który przyjął traktaty cesyjne, pozbawiły króla popularności, jaką zdobył w dobie 3 maja. Szanse powstania Stanisław August oceniał jak 1 do 100, ale po insurekcji warszawskiej 1794 złożył doń akces, był jednak odsunięty od rządu. Po upadku powstania kościuszkowskiego 7 I 1795 na rozkaz Katarzyny II wyjechał z Warszawy do Grodna, gdzie 25 XI podpisał abdykację. Na wezwanie Pawła I Romanowa przybył 10 III 1797 do Petersburga. Tam wśród pozornych splendorów, zasypywany przez dawnych poddanych prośbami o protekcję, 12 II 1798 zmarł.

Spuścizna archiwalna

Stanisław August pozostawił ogromną spuściznę archiwalną, której najcenniejsza część, przekazana bratankowi Stanisławowi, zaginęła w nieznanych okolicznościach. Dwutomowe francuskie pamiętniki króla zostały wydane 1914–24.

Herb Rzeczypospolitej za Stanisława Augusta Poniatowskiego

Porwanie Stanisława Augusta przez konfederatów — miedzioryt

Stanisław August Poniatowski, portret namalowany przez M. Bacciarellego, po 1793

Kraft Per (st.), Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego — Muzeum Narodowe, Warszawa

Szóstaki: Stanisława Augusta Poniatowskiego, 1795; rewers

Szóstaki: Stanisława Augusta Poniatowskiego, 1795; awers

Grobowiec Stanisława Augusta Poniatowskiego w krypcie katedry św. Jana w Warszawie

Zamek Królewski w Warszawie, Sala Tronowa

Bellotto Bernardo zwany Canaletto, Krakowskie Przedmieście w stronę Kolumny Zygmunta, 1774 — Zamek Królewski w Warszawie

Warszawa, Łazienki Królewskie

Warszawa, Pałac na Wodzie w Łazienkach Królewskich, J.Ch. Kamsetzer, sala balowa, 1788–93

Bacciarelli Marcello. Alegorią Sprawiedliwości i Pokoju ujmujących medalion z podobizną Stanisława Augusta byli rzeźbiarze Andrzej Le Brun i Jakub Monaldi, Zamek Królewski w Warszawie