Śródziemne, Morze
 
Encyklopedia PWN
Śródziemne, Morze, alb. Deti Mesdhe, ang. Mediterranean Sea, arab. Al-Baḥr al-Abyaḍ al-Mutawassit, chorw. Sredozemno More, fr. Mer Méditerranée, gr. Mesọjios Thạlasa, hiszp. Mar Mediterráneo, serb. Sredòzemno Môre, tur. Akdeniz, wł. Mare Mediterráneo,
międzykontynentalne, półzamknięte morze Oceanu Atlantyckiego między Europą, Afryką i Azją;
Przynależność do oceanu: Atlantycki, Ocean
Powierzchnia akwenu: 2,5 mln km2 (bez Morza Czarnego)
Głębokość akwenu: średnia — 1 438 m, maksymalna — 5 121 m (Helleński, Rów)
Ważniejsze porty: przeładunkowe: Marsylia (także port pasażerski i rybacki), Genua (największy port we Włoszech, port uniwersalny), Triest (jeden z głównych europejskich portów tranzytowych), Wenecja (także port pasażerski), Tarent (także port rybacki i wojenny), Neapol (także port rybacki, wojenny, promowy), Kartagena (także port wojenny), Savona, Aleksandria, Pireus (także port pasażerski), Livorno, Barcelona, Algeciras, Saloniki, Mersin, Castellón de la Plana, Stambuł, Tarragona, Bari, Split, Rijeka, Algier, Tunis, Walencja, Hajfa, Annaba, Brindisi, Bejrut, Aszdod, Palermo, Tel Awiw-Jaffa
przez cieśniny tureckie (Dardanele, Bosfor, morze Marmara) — z Morzem Czarnym, a Kanałem Sueskim — z Morzem Czerwonym; rozciągłość równoleżnikowa 3740 km, południkowa — średnio ok. 600 km, maksymalna — 1800 km (od Zatoki Weneckiej do Wielkiej Syrty). Powierzchnia 2505 tys. km2 (bez Morza Czarnego i Morza Azowskiego); głębokość średnia 1438 m, maksymalna — 5121 m (w Rowie Helleńskim na zachód od Peloponezu). Linia brzegowa, zwłaszcza północna, silnie rozwinięta; półwyspy Apeniński i Bałkański wysunięte daleko na południe wydzielają morza: Tyrreńskie, Adriatyckie, Jońskie i Egejskie; ponadto wyróżnia się morza: Alborańskie i Balearskie na zachodzie, Liguryjskie na północy oraz Kreteńskie na północy od Krety i Lewantyńskie na wschodzie; największe zatoki: Wielka i Mała Syrta, Lwia, Tarencka, Wenecka, Koryncka, Salonicka, Antalya, İskenderun; liczne wyspy, zwłaszcza na Morzu Egejskim; największe: Sycylia, Sardynia, Cypr, Kreta, Korsyka, Eubeja, Majorka, Rodos, Lesbos, Chios, Minorka, Kerkira; archipelagi: Baleary, Wyspy Jońskie, Sporady, Cyklady (z Dodekanezem); wybrzeża Morza Śródziemnego są przeważnie górzyste, jedynie afrykańskie na wschód od Małej Syrty niskie i płaskie. Dno Morza Śródziemnego jest bardzo urozmaicone, występują prawie wszystkie formy rzeźby, nadając mu charakter dna oceanicznego (grzbiety, progi, baseny, rowy, kaniony, stożki wulkaniczne, równiny abysalne, stożki akumulacyjne i in.); wyróżnia się baseny: Algiersko-Prowansalski (głębokość do 2887 m) między Algierią, Balearami, Francją, Korsyką i Sardynią, Tyrreński (do 3830 m) między Półwyspem Apenińskim, Sycylią i Sardynią, Centralny (5121 m w Rowie Helleńskim) między Półwyspem Apenińskim, Grecją i Libią oraz Lewantyński (4486 m, w części północnej) między Egiptem, Azją Mniejszą i wschodnim wybrzeżem; Próg Afrykańsko-Sycylijski w Cieśninie Sycylijskiej dzieli dno Morza Śródziemnego na część zachodnią i wschodnią; w Basenie Algiersko-Prowansalskim na równinie abysalnej na głębokości 2500–2800 m wznoszą się liczne kopulaste wysady soli kamiennej, a na północy u podnóża stoku kontynentalnego rozciąga się rozległy stożek akumulacyjny osadów terygenicznych naniesionych przez wody Rodanu; w Basenie Tyrreńskim wznoszą się stożki wygasłych i czynnych wulkanów (niektóre wznoszą się nad powierzchnię morza jako Wyspy Liparyjskie); południowa część dna Basenu Lewantyńskiego zajmuje rozległy stożek akumulacyjny Nilu; we wschodniej części dna Morza Śródziemnego wyróżnia się Grzbiet Śródziemnomorski ciągnący się łukiem długości 1600 km od Półwyspu Apenińskiego do Cypru, oddzielony od wąskiego szelfu afrykańskiego Rowem Libijskim (głębokość do 3540 m), a od Grecji, Krety i Morza Egejskiego — Rowem Helleńskim (długość 1500 km, średnia głębokość ok. 4000 m), ciągnącym się od cieśniny Otranto do zatoki Antalya; rowy podmorskie występują również w dnie Morza Egejskiego: na północy Rów Anatolijski (głębokość do 1500 m), na południu — Kreteński (do 2499 m); szelfy w Morza Śródziemnego są wąskie, szersze występują tylko w Morzu Adriatyckim, Małej Syrcie, Zatoce Lwiej oraz wzdłuż zachodnich i południowych wybrzeży Sycylii. Morze Śródziemne leży w strefie klimatów podzwrotnikowych (klimat śródziemnomorski), jedynie akweny wzdłuż wybrzeży libijskich i egipskich mają klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy; klimat Morza Sródziemnego charakteryzują ciepłe zimy i lata, małe zachmurzenie i opady (zwłaszcza latem) oraz mała wilgotność powietrza i silne parowanie; średnie temperatury powietrza w styczniu od 7–10°C na północy do 14–16°C na południu, w sierpniu — odpowiednio od 22–24°C do 25–30°C; średnia roczna suma opadów 400 mm — od 1100–1300 mm na północnym zachodzie do 50–100 mm na południowym wschodzie; występują suche wiatry południowe, m.in. sirocco we wschodniej części morza i samum na zachodzie. Wody Morza Śródziemnego należą do najcieplejszych (średnio 13°C) i najbardziej zasolonych (średnio 38,4–38,7‰) w oceanie światowym; temperatura wód powierzchniowych wynosi w zimie od 9°C u wybrzeży europejskich do 16°C w części południowo-wschodniej, w lecie — odpowiednio od 22–26°C do 26–28°C; zasolenie wód powierzchniowych wynosi od ok. 36‰ u wybrzeży europejskich do 39,4‰ w części wschodniej; wody głębsze, poniżej głębokości 600 m, mają stałą wysoką temperaturę (ok. 13°C) i duże zasolenie (powyżej 38,5‰) wskutek ograniczonego dopływu z oceanu przez płytką (338 m) Cieśninę Gibraltarską (szybki przydenny prąd z Morza Śródziemnego w cieśninie jest głównym źródłem zasilania północnej części Oceanu Atlantyckiego w sól). W warstwie powierzchniowej Morza Śródziemnego dominuje Prąd Północnoafrykański (odnoga Prądu Kanaryjskiego wpływająca przez Cieśninę Gibraltarską) o przepływie początkowym 1,8 mln m3/s, którego odgałęzienia na północy sięgają wybrzeży europejskich, a na wschodzie — lewantyńskich; w warstwach głębszych i przydennych płynie w kierunku odwrotnym słony prąd, który u wejścia do Cieśniny Gibraltarskiej ma przepływ 1,7 mln m3/s; ujemny bilans hydrologiczny Morza Śródziemnego wynika z silnego parowania (średnio rocznie 105–120 cm słupa wody), małych opadów i niewielkiego dopływu rzecznego; wymiana wody z Morzem Czarnym jest bardzo mała. Wysokość pływów jest niewielka (do 90 cm), jedynie w Zatoce Genueńskiej i u północnych wybrzeży Korsyki okresowo, w połączeniu z prądami wiatrowymi, dochodzi do 4 m; w niektórych cieśninach silne prądy pływowe. Zlewisko Morza Śródziemnego zajmuje ok. 5 mln km2, główne rzeki: Nil, Rodan, Ebro, Pad, Tyber. Nad Morzem Śródziemnym leży 21 państw (ok. 425 mln mieszkańców); na wybrzeżach liczne kąpieliska morskie; rozwinięte żeglarstwo turystyczne i sportowe. Połów ryb (sardynka, sardela, ostrobok, barweny, pelamida, bops, makrela, meny, cefale, tuńczyk, błękitek, szprot), mięczaków (omułek jadalny, mątwa, ośmiornice, kalmary) i krewet.
Położone między 3 częściami świata Morze Śródziemne ma szczególne znaczenie dla transportu — jest ważnym szlakiem handlowym, przez Cieśninę Gibraltarską (ok. 75 tys. statków rocznie w obie strony) łączy Europę Zachodnią i Północną z Afryką Północną i Azją Zachodnią, a przez Kanał Sueski — z Afryką Wschodnią, Azją Południową, Południowo-Wschodnią i Wschodnią, a także z Australią i Oceanią; rozwinięta żegluga kabotażowa, promowa i wycieczkowa; główne porty uniwersalne (wg przeładunków): Marsylia, Genua, Triest, Wenecja, Tarent, Neapol, Kartagena, Savona, Aleksandria, Pireus, Livorno, Barcelona, Algeciras, Saloniki, Mersin, Castellón de la Plana, Stambuł, Tarragona, Bari, Rijeka, Algier, Walencja, Hajfa, Annaba, Brindisi, Bejrut, Aszdod, Palermo; główne porty naftowe (wywozowe): As-Sidr, Marsa al-Burajka i Ras al-Unuf w Libii, Banijas w Syrii, Bidżaja w Algierii, As-Suchajra w Tunezji, Trypolis w Libanie. Niektóre akweny morza są bardzo zanieczyszczone ściekami komunalnymi i przemysłowymi, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży, oraz wyciekami z tankowców na prawie całym obszarze — na Morzu Śródziemnym skupia się 1/3 światowych przewozów ropy naftowej, głównie z Azji i Afryki do Europy.
Bibliografia
K. ŁOMNIEWSKI, J. ZALESKI, L. ŻMUDZIŃSKI Morze Śródziemne, Warszawa 1974.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia