Sołżenicyn Aleksandr I., ur. 11 XII 1918, Kisłowodzk, zm. 3 VIII 2008, Moskwa,
rosyjski pisarz, myśliciel i publicysta.
Sołżenicyn Aleksandr I.
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 11 XII 1918 w Kisłowodzku. W 1936–41 studiował na wydziale fizyczno-matematycznym na uniwersytecie w Rostowie. Uczestnik II wojny światowej, 1945 aresztowany za krytyczne wypowiedzi o J. Stalinie, zawarte w prywatnej korespondencji, i skazany na 8 lat obozu pracy; zwolniony 1953, do 1956 przebywał na zesłaniu w Kazachstanie, 1957 podjął pracę jako nauczyciel matematyki w Riazaniu. W 1974 ponownie aresztowany, pozbawiony obywatelstwa i deportowany do RFN; początkowo przebywał w Szwajcarii, następnie od 1976 — w USA; po wydaleniu z kraju do końca lat 80. jego utwory były objęte w ZSRR i krajach bloku sowieckiego całkowitym zakazem publikacji; 1994 powrócił do Rosji.
Wczesne opowiadania
Debiutował opowieścią Jeden dzień Iwana Denisowicza („Nowyj mir” 1962 nr 11, przekład polski w „Polityce” 1962–63 nr 48–58, wydanie polskie oddzielne: poza cenzurą 1981, nowe 1989), która odsłaniając prawdziwe oblicze stalinowskich obozów, stała się wydarzeniem literackim i politycznym, przynosząc autorowi światowy rozgłos, umożliwiła mu też przyjęcie do Związku Pisarzy Radzieckich (1969 został z niego wykluczony). W 1963 na łamach pisma „Nowyj mir” ukazały się m.in. opowiadania Zagroda Matriony (wydanie polskie: poza cenzurą 1981, nowe 1990) i Zdarzenie na stacji Kreczetowka (przekład polski w zbiorze Słoneczna dolina 1964, w nowym wydaniu w tytule Koczetowka 1990). W powstałym 1958–60 i kontynuowanym 1996–97 cyklu miniatur lirycznych Okruchy („Grani” 1964, polski wybór, wydanie poza cenzurą 1989) Sołżenicyn przedstawił upadek odwiecznych wartości, zastępowanych przez pseudoetykę zaprogramowanego ustroju.
Tematyka łagrowa
Do swoich doświadczeń obozowych nawiązał m.in. w dramacie Ladacznica i niewinny (1955, wydanym w Londynie 1968, wydanie polskie poza cenzurą 1981), natomiast w sztuce teatralnej Swiecza na wietru (tamże 1968) podjął problem cywilizacji technokratycznej. Tematykę obozową rozwinął w powieściach: Krąg pierwszy (Frankfurt nad Menem 1968, wydanie zmienione — Paryż 1978, wydanie polskie tamże 1972, wydanie polskie: poza cenzurą 1989, nowe rozszerzone 1996) i Oddział chorych na raka (Frankfurt nad Menem 1968, wydanie zmienione Paryż 1978, wydanie polskie tamże 1971, wydanie polskie: poza cenzurą 1987, nowe 1993). Więzienno-obozowej martyrologii narodu rosyjskiego i obywateli innych republik sowieckich 1918–56 poświęcił swoje słynne dzieło Archipelag Gułag (t. 1–3, Paryż 1973–75, wydanie polskie tamże 1974–78, wydanie polskie: poza cenzurą 1981, nowe rozszerzone 1990), mieszczące w sobie elementy powieści, autobiografii, kroniki dokumentalnej, reportażu, relacje świadków i uczestników. Ukazując piekło katorgi, dowodził, że nawet w tak ekstremalnych warunkach można było zachować człowieczeństwo, a poprzez oczyszczające duszę cierpienie czuć się wewnętrznie wolnym. Przetrwać pozwalały, według niego, wiara i powrót do Boga. Podtytuł utworu Próba dochodzenia literackiego wskazywał na uznanie przez pisarza poznania artystycznego za pozwalające lepiej od procedur i metod naukowych wnikać w istotę rzeczywistości.
Profetyczna tetralogia historyczna Krasnoje koleso
Utworem synkretycznym (właściwości powieści historycznej, wycinki prasowe, dokumenty i opracowania historyczne) jest też 10-tomowa tetralogia Krasnoje koleso (Paryż 1983–91), cykl historyczny, w którym Sołżenicyn podjął próbę analizy przyczyn klęski Rosji podczas I wojny światowej, upadku caratu i wybuchu rewolucji październikowej. Oddzielnie ogłosił Lenin w Zurychu (11 rozdziałów z cyklu, Paryż 1975, wydanie polskie: poza cenzurą 1983, nowe 1990). Na pograniczu publicystyki i literatury wspomnieniowej sytuują się utwory: Bodałsia tielonok s dubom (Paryż 1975, wydanie polskie poza cenzurą fragmentów pt. Łbem o mur 1981), o sytuacji polityczno-literackiej 1961–74 w ZSRR i Wpadło ziarno między żarna (1998, wydanie polskie 2002), o latach przymusowego pobytu autora za granicą. W latach 90. Aleksandr Sołżenicyn powrócił do małych form epickich (m.in. Przełomy. Opowiadania zebrane 1959–1998, 1998, wydanie polskie 2001), prezentując wysoki kunszt warsztatowy. Wydał też kontrowersyjny utwór Dwiesti let wmiestie 1795–1995 (t. 1–2 2001–03), o dziejach współżycia Rosjan i Żydów w Rosji. Od połowy lat 80. pracuje nad cyklem Kollekcyja, kreśląc sylwetki cenionych przez siebie pisarzy rosyjskich.
Publicystyka — „ostatni sprawiedliwy”
W wystąpieniach publicznych i pracach publicystycznych, budzących żywe dyskusje polityczne, Sołżenicyn prezentuje poglądy chrześcijańsko-narodowe, propaguje ideę narodową państwa ponadpartyjnego i ponadparlamentarnego, opartego na zasadach etycznych prawosławia, przedstawia wizję religijnego i moralnego odrodzenia Rosji i możliwości jej przyszłego pozytywnego wpływu na ateistyczny i konsumpcyjnie nastawiony świat zachodni, m.in. List do przywódców ZSRR (Paryż 1974, wydanie polskie: poza cenzurą 1981), Żyj bez kłamstwa (Londyn 1974, wydanie polskie 1994), Skrucha i samoograniczenie jako kategorie życia narodowego (Paryż 1974, wydanie polskie 1994), słynne przemówienie harwardzkie Zmierzch odwagi (Londyn 1978, wydanie polskie: poza cenzurą 1980), zawierające krytykę zachodniej teorii państwa i społeczeństwa oraz zrodzonej na ich podstawie koncepcji fałszywej, według autora, wolności, „Russkij wopros” k koncu XX wieka (1995), broszura Jak odbudować Rosję (1990, wydanie polskie 1991), w której podejmując zagadnienie politycznej koncepcji państwa, nawiązał do doktryny słowianofilskiej i opowiedział się za demokracją samorządową, wzorowaną na rosyjskich strukturach przedrewolucyjnych: wspólnocie wiejskiej (rosyjskie obszczina) i samorządzie organizacji szlacheckiej (rosyjskie ziemstwa), skrajnie pesymistyczna praca Rosja w zapaści (1998, wydanie polskie 1999), wyrażająca głębokie zaniepokojenie stanem moralnym narodu rosyjskiego i losem państwa. W 1970 otrzymał Nagrodę Nobla. Polskie wybory: Zagroda Matriony i inne opowiadania (1990), prac publicystycznych Żyj bez kłamstwa (1994). Od 1997 członek Rosyjskiej Akademii Nauk.
