Sofokles, Sophoklḗs, ur. 496 p.n.e., Kolonos k. Aten, zm. 406 p.n.e.,
drugi z wielkiej trójcy tragików greckich.
Sofokles
Encyklopedia PWN
fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 496 p.n.e. w Kolonos koło Aten.
Jako młody chłopiec zdobywał nagrody w zawodach muzycznych i lekkoatletycznych. W 435 został wybrany na skarbnika Związku Sprzymierzonych, dwukrotnie na stratega; pełnił też funkcję kapłana Asklepiosa. Ateńczycy czcili go jako herosa Deksjona. Zmarł, prawdopodobnie w 406 p.n.e. w Atenach, recytując fragmenty Antygony. Z ok. 120 sztuk Sofoklesa (znanych 100 tytułów) zachowało się 7 tragedii (Ajas, Antygona 441?, Edyp król 429?, Trachinki, Elektra 418–410?, Filoktet 409, Edyp w Kolonie, wystawienie pośmiertnie 401), 400 wierszy dramatu satyrowego Tropiciele i ok. 1100 fragmentów. Sofokles komponował też peany, elegie, epigramaty, napisał traktat prozą O chórze. W agonie tragicznym zwyciężał 20 razy, często zdobywał drugą nagrodę. Wprowadził do dramatu wiele innowacji artystyczno-technicznych, np. dodał trzeciego aktora, rozbudował akcję dramatyczną, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15, zmniejszył jego udział w akcji, zastosował malowane dekoracje.
„Tragiczny Homer” lub „miodousty”
Sofokles zerwał z tetralogią Ajschylosa (ten sam wątek w 3 tragediach i dramacie satyrowym); każda sztuka jest całością, a dramatis personae i chór współtworzą akcję. Sofokles rozwijał ją, posługując się często tzw. ironią tragiczną, tzn. bezpośrednio po perypetii ukazującej sytuację pomyślną dla bohatera wprowadzał druzgocącą go katastrofę. Jego styl jest urozmaicony: wzniosły i poważny lub wykwintny i gładki, zależnie od nastroju i wypowiedzi postaci. W dialogach stosował trymetr jambiczny, w partiach chóralnych — bogatą rytmikę. Nazywano go „tragicznym Homerem” lub „miodoustym”. W swych sztukach przedstawił człowieka nie takim, jaki jest, ale takim, jaki być powinien.
Od Antygony do Edypa w Kolonie
Tragizm w jego dziełach polega na ukazaniu konfliktu postaw życiowych bohaterów, z których każdy inaczej przeżywa swoje nieszczęście. Sofokles konfrontował w nich przeciwstawne pojęcia i wymagania etyczne, ilustrując je mitami (głównie z cyklu trojańskiego), np. w Antygonie, „tragedii władzy” (określenie T. Zielińskiego).W Edypie królu, „tragedii przeznaczenia”, główny bohater, szlachetny i mądry, jest z góry skazany wyrokiem przepowiedni na zbrodnię ojcobójstwa i kazirodztwa. W Ajasie, „tragedii czci”, tytułowy wojownik za sprawą Ateny wpada w szał i w odwet za zlekceważenie go przez wodzów greckich zabija ich trzody, sądząc, że morduje ich samych. Filoktet, „tragedia prawdy”, ukazuje 2 nakreślonych kontrastowo bohaterów i walkę wewnętrzną Neoptolemosa, zmuszonego wybierać między podstępem narzuconym przez misję Odyseusza a uczciwością wobec Filokteta, który mu zaufał. Elektra, „tragedia zemsty”, jest udramatyzowanym studium psychologicznym; bohaterka ma pewne cechy łączące ją z Antygoną (odwaga, upór, gwałtowność), ale różni je sfera uczuć i motywacja czynów; Antygona poświęca życie i szczęście w imię miłości do brata („współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”), Elektrą rządzi nienawiść, Orestes jest tylko narzędziem jej zemsty na matce, wiarołomnej mężobójczyni. Inną postacią, nie bohaterską, lecz ludzką, jest w swej kobiecej czułości Dejanira w „tragedii wierności” — Trachinkach (nazwa pochodzi od chóru niewiast); pragnąc odzyskać męża, Heraklesa, nieświadomie popełnia tragiczną pomyłkę — posyła mu zatrutą suknię, czym ściąga na niego śmierć w mękach (stąd wyrażenie „szata Dejaniry”). Edyp w Kolonie, „tragedia łaski”, ukazuje ślepego tułacza, który wraz z córką ucieka przed zemstą synów i dociera do Kolonos, gdzie wg wróżb Apollina nastąpi kres jego cierpień i życia; sztuka jest „łabędzim śpiewem” starego poety, sławiącego czystą ziemię i piękno przyrody. Sofokles, uznając władzę bogów nad „jednodniową istotą” ludzką, bezbronną i nie znającą przyszłości, widzi również autentyczną wielkość człowieka, wyrażającą się w jego godności osobistej, w odruchach serca (miłości, zdolności wybaczania) oraz w osiągnięciach myśli twórczej, której towarzyszy ofiarna, nieustępliwa wola czynu. Chór w Antygonie (przekład L.H. Morstina) mówi: „Wiele jest dziwów i mocy, i potęg na tym bożym świecie / największa z nich ludzka potęga. [...] A mając od bogów tę zdolność mu daną, moc niepojętą / grzech albo cnotę wybiera...”
Znaczenie twórczości
Sofokles wywarł duży wpływ na potomnych, zwłaszcza na Senekę Młodszego, przez którego oddziaływał na dramatopisarzy: we Francji (P. Corneille, Voltaire, w XX w.: J. Cocteau, J. Anouilh, J. Giraudoux, J.-P. Sartre, A. Gide), w Niemczech (J.Ch.F. Hölderlin, H. von Hofmannsthal, B. Brecht, G. Hauptmann, R. Hochhuth), w Wielkiej Brytanii (P.B. Shelley, T.S. Eliot), w Stanach Zjednoczonych (E. O’Neill), w Polsce (J. Zawieyski, R. Brandstaetter, Z. Kossak-Szczucka, J. Głowacki). Pierwsze polskie przekłady utworów Sofoklesa pióra Z. Węclewskiego (1875), następnie: K. Kaszewskiego, K. Morawskiego, Morstina, M. Brożka, J. Łanowskiego.
