Słowian religie

Słowian religie,

przedchrześcijańskie systemy wierzeniowo-rytualne ludów słowiańskich, których zorganizowane postaci zanikły w XII w.

w religiach tych badacze widzą świat bogów uporządkowany podobnie jak świat ludzi, wg 3 funkcji społecznych: władzy zwierzchniej w jej aspektach władczo-prawnych i magiczno-religijnych, walki zbrojnej i pomyślności gospodarczej, głównie zaopatrzenia wspólnoty w żywność. Źródeł do religii Słowian jest niewiele; najstarsze z nich pochodzą z VI w. Na czele słowiańskiego panteonu można umieścić gromowładnego Peruna; jego połabskimi odpowiednikami byli prawdopodobnie Świętowid, Rujewit (Porewit, Porenut i Rujewit) i Jarowit. Czczony na Rusi Weles był zapewne suwerennym bogiem magii, przysięgi i zaświatów, wkraczającym w sferę zajęć gospodarskich i uznawany za boga bydła; połabskim odpowiednikiem Welesa był prawdopodobnie Trzygłów. Istniały ponadto bóstwa słoneczne i ogniowe: Swaróg, Swarożyc (zapewne syn Swaroga) i Dadźbog; Chors był bogiem księżyca, a Strzybóg wiatru; Swarożyc na Połabiu występował też pod mianem Radogosta. Wszystkie bóstwa połabskie zostały obdarzone silnie zarysowanymi cechami wojennymi; niewątpliwie miały na to wpływ stałe wojny tych plemion z Sasami, a potem z Niemcami. Najmniej są znane imiona bogów przyporządkowanych do trzeciej funkcji społecznej. Zaliczyć tu można bóstwo o imieniu Mokosz, może Roda i Rodzanice oraz duchy, np. ruski domowy i polski ubożę; o wyżywienie wspólnoty troszczyli się także bogowie naczelni, jak Weles, Świętowit i Jarowit.

Głównymi miejscami kultu były świątynie, wydzielone place z posągami bogów stojącymi pod gołym niebem, święte góry, gaje i tereny nad wodami. Bóstwa plemion, pretendujących do hegemonii nad innymi, uznawano za bogów wyższej rangi (np. Świętowit), a ich sanktuaria stawały się ośrodkami szerszych związków plemiennych (Radogoszcz jako ośrodek związku plemiennego Lutyków), gdzie odbywały się wszystkie najważniejsze uroczystości, nie tylko religijne, np. wiece plemienne. Świątynie słowiańskie mają doskonałe poświadczenia w źródłach pisanych dla Połabia i Pomorza (Radogoszcz, Szczecin, Wolin, Arkona, Wołogoszcz, Gocków, Korzenica i Malechów); ich istnienie potwierdzają archeologiczne odkrycia w Gross Raden, Parchimiu, Feldbergu, Ralswiku i Wolinie, dowodzące, iż wznoszono je już od VIII w. Obecność świątyń poza obszarem połabsko-pomorskim jest słabiej zaświadczona (ślady archeologiczne dużych budowli, np. w grodzie Stará Kouřim). W najważniejszych świątyniach plemion Słowian nadbałtyckich (Radogoszcz, Szczecin, Arkona) istniały wyrocznie, przez które kapłani wpływali na politykę, zwłaszcza na kierunki wypraw wojennych; do wróżb wykorzystywano świętego konia bóstwa i rzucanie losów; przy świątyniach istniały skarbce świątynne, skarbiec Świętowita w Arkonie pełnił funkcje skarbu publicznego Rugian. Miejsca kultu z posągami bogów pod gołym niebem są znane z Kijowa, gdzie wg Powieści dorocznej (980) na Górze Kijowskiej ks. Włodzimierz ustawił posągi: Peruna, Chorsa, Dadźboga, Strzyboga, Simargła i Mokoszy, oraz z Nowogrodu Wielkiego (posąg Peruna); ich istnienie potwierdzają wykopaliska m.in. w Chodosowiczach nad Dnieprem, nad Hnyłopiacią pod Żytomierzem, w Trzebiatowie. Zwraca uwagę używanie w roli sanktuariów gór, jak Ślęża, Łysa Góra (Święty Krzyż), otaczanych niskimi wałami kamiennymi, wyznaczającymi świętą przestrzeń. Najlepiej opisanym gajem słowiańskim jest gaj Prowe pod Stargardem Wagryjskim; przykładem sanktuarium nadwodnego jest źródło Głomacz. Wyobrażeniem bogów były antropomorficzne posągi, drewniane i kamienne, u Słowian zachodnich często wielogłowe lub wielotwarzowe. Najsłynniejszymi ich przykładami są tzw. Bliźnięta z Fischerinsel i tzw. Światowid ze Zbrucza, który w świetle nowych odkryć odbierał zapewne cześć na otoczonej niskim, kamiennym wałem górze Bohod (Bogit) na prawym brzegu Zbrucza.

Kult sprawowali kapłani, doskonale zaświadczeni na Połabiu, gdzie u Lutyków i Rugian, a częściowo i na Pomorzu Zachodnim można dostrzec w organizacji społecznej elementy teokracji; mniejszą rolę polityczną odgrywali na Rusi (tzw. wołchwowie) i na pozostałych ziemiach słowiańskich. Ku czci bogów świętowano w stałych, dorocznych terminach (dożynki w Arkonie, obrzędy sobótkowe itp.); składano ofiary z bydła, na Połabiu również z ludzi, z Arkony jest znane poświadczenie ofiary z obrzędowego ciasta (kołacz) i libacji (wylewanie wina u stóp posągu Świętowita); zanoszono modły z prośbami o pomyślność wspólnoty i o urodzaj. Wierzono, iż bóstwa przewodziły swym wyznawcom w wojnach; wiadomo, że wyobrażano je (np. u Lutyków) na sztandarach wojennych, przechowywanych w czasie pokoju w świątyniach. Niewiele pozostało z mitów słowiańskich; ślady mitów kosmogonicznych przechował tylko folklor (głównie południowo- i wschodniosłowiański). Wątki mityczne zawierają tradycje dynastyczne Piastów i Przemyślidów oraz krakowski cykl legend o Kraku i Smoku.

Wierzono w istnienie świata pozagrobowego. Zwłoki zmarłych palono, a prochy grzebano w grobach ziemnych lub w kurhanach, często też umieszczano w popielnicy stawianej na kurhanie lub na słupie; często wraz ze zmarłym mężczyzną grzebano uśmiercaną po jego zgonie żonę lub zastępującą ją niewolnicę; w skład ceremonii pogrzebowej wchodziły igrzyska na cześć zmarłego (tryzna) i stypa (strawa); zmarłemu oddawano cześć również w rok po śmierci, gdy odbywano na kurhanie ucztę. Jeszcze przed przyjęciem chrztu, u schyłku okresu pogańskiego, u Słowian zaczął się przyjmować obrządek szkieletowy (chowanie zmarłych w ziemi). Kres religii Słowian następował u poszczególnych plemion po przyjęciu chrztu przez władców i skupione wokół nich elity, co oznaczało zniszczenie publicznych miejsc i form kultu. Ostatnim ośrodkiem kultu była świątynia w Arkonie, zniszczona 1168 przez Duńczyków. Chrystianizację ludu umożliwiło jednak dopiero zbudowanie sieci parafialnej; mimo to przeżytki pogaństwa istniały jeszcze u schyłku średniowiecza, a w formie silnie przekształconych reliktów trwały do czasu zaniku kultury chłopskiej w XIX–XX w.

Leszek Paweł Słupecki

Bibliografia

H. ZOLL-ADAMIKOWA Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Słowian na terenie Polski, t. 1–2, Wrocław 1975–79;

H. ŁOWMIAŃSKI Religia Słowian i jej upadek, Warszawa 1979;

A. GIEYSZTOR Mitologia Słowian,Warszawa 1982;

A. BRÜCKNER Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985;

J. BANASZKIEWICZ Podanie o Piaście i Popielu, Warszawa 1986;

tenże Jedność porządku przestrzennego, społecznego i tradycji początków ludu, „Przegląd Historyczny”, t. 77, 1986;

S. URBAŃCZYK Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław 1991;

L.P. SŁUPECKI Slavonic Pagan Sanctuaries, Warszawa 1994.

Malczewski Jacek, Boginka w dziewannach, obraz z cyklu Rusałki, 1888 — Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Malczewski Jacek, Topielec w uściskach dziwożony, obraz z cyklu Rusałki, 1887–88 — Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków