Śląsk

Śląsk,

terytorium historyczne w dorzeczu górnej i środkowej Odry.

W VIII–IX w. zamieszkany przez plemiona zachodniosłowiańskie, m.in. Ślężan (w rejonie góry Ślęży; Ślązacy). Po okresie przynależności do Czech włączony ok. 990 do Polski; 1000 założono biskupstwo we Wrocławiu; teren sporny z Czechami (1038–50 pod ich władzą). Po 1138 dzielnica Władysława II Wygnańca, następnie jego synów, którzy dali początek 2 liniom piastowskim: wrocławskiej i opolsko-raciborskiej (stąd późniejsze, od XV w., wyodrębnianie Dolnego Śląska i Górnego Śląska); z upływem czasu rozpadał się na coraz więcej księstw, rządzonych przez Piastów; od początku XIII w., wraz z rozwojem osadnictwa (kolonizacja na prawie niemieckim), górnictwa kruszców, rzemiosła i międzynarodowego handlu, Śląsk stawał się najbogatszą i przodującą pod względem kulturalnym dzielnicą Polski. Mimo silnych związków z innymi dzielnicami (program zjednoczenia Polski, wysuwany przez Henryków: Brodatego, Pobożnego i Probusa) znaczne od połowy XIII w. rozdrobnienie polityczne i walki między książętami ułatwiły opanowanie Śląska przez Czechy (w 1. połowie XIV w. większość książąt uznała ich zwierzchnictwo); po zjednoczeniu Polski Śląsk pozostał poza granicami królestwa; próby jego odzyskania zakończyły się niepowodzeniem, 1348 Kazimierz III Wielki zrzekł się praw do Śląska; później wróciły do Polski jedynie księstwa oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494), wykupione przez króla polskiego, oraz księstwo siewierskie (od 1443 własność biskupów krakowskich); diecezja wrocławska należała do metropolii gnieźnieńskiej do XVIII w. W 1526 Śląsk przeszedł, wraz z innymi ziemiami Korony czeskiej, pod władzę Habsburgów; linie piastowskie w poszczególnych księstwach stopniowo wygasały — wrocławska 1335, świdnicka 1368, ziębicka 1428, głogowska 1476, oleśnicka 1492, żagańska 1504, opolska 1532, cieszyńska 1625, brzesko-legnicka 1675 (ostatnim Piastem był Jerzy Wilhelm). Wraz z napływem ludności niemieckiej postępowała od zachodu germanizacja ludności polskiej. W okresie reformacji większość książąt i miast śląskich przyjęła luteranizm; wielu działaczy reformacyjnych odegrało ważną rolę w rozwoju polskiego języka i kultury na Śląsku. W czasie wojny trzydziestoletniej (trzydziestoletnia wojna 1618–48) działania wojenne spustoszyły kraj, zdziesiątkowały ludność, spowodowały upadek wielu miast; po wojnie nastąpiły prześladowania protestantów, którzy masowo emigrowali, m.in. do południowej Wielkopolski. W 1740–42 (śląskie wojny) Śląsk został zdobyty przez Prusy, Austria zachowała tylko Śląsk Cieszyński i księstwa: karniowskie i opawskie; ten stan potwierdził pokój 1763 kończący wojnę siedmioletnią. Władze pruskie prowadziły politykę germanizacyjną, mimo to na początku XIX w. Górny Śląsk i północno-wschodnią część Dolnego Śląska miały zdecydowanie polski charakter; ogółem mówiący po polsku stanowili ok. 25% ludności prowincji śląskiej. W XIX w. szybko rozwijały się: górnictwo węglowe, hutnictwo i inne gałęzie przemysłu, a gospodarka rolna osiągnęła wysoki poziom. Polscy działacze narodowi (J. Lompa, K. Miarka) starali się przekształcić poczucie „ślązackiej” odrębności etnicznej w świadomość wspólnoty z całym narodem; budzenie polskości i przeciwdziałanie germanizacji ożywiła Wiosna Ludów 1848 (zakładanie czasopism i stowarzyszeń polskich), także na Śląsku austriackim („Tygodnik Cieszyński”); ruch narodowy jednoczył Polaków wokół Kościoła katolickiego (inaczej było na Śląsku Cieszyńskim, gdzie mieszkało wielu ewangelików); na początku XX w. wzrosła aktywność polityczna ruchu narodowego (m.in. działalność W. Korfantego). Po I wojnie światowej uczestnicy 3 powstań śląskich (VIII 1919, VIII 1920, V–VI 1921) dali wyraz woli zjednoczenia Górnego Śląska z Polską; wyniki plebiscytu z 20 III 1921, odbywającego się w warunkach dających przewagę Niemcom, były dla Polaków niekorzystne, ale Rada Ambasadorów mocarstw ententy, decydując X 1921 o podziale Górnego Śląska, pod wpływem III powstania śląskiego wytyczyła granicę korzystniejszą od rezultatów głosowania; VI–VII 1922 Rzeczpospolita przejęła 29% obszaru plebiscytowego i 46% zaludnienia (996 tys. mieszkańców, w tym 250 tys. Niemców) wraz z większą częścią przemysłu górnośląskiego (po stronie niemieckiej pozostało ok. 530 tys. Polaków). Śląsk Cieszyński decyzją Rady Ambasadorów został 1920 podzielony w przybliżeniu wzdłuż Olzy: część wschodnią przyznano Polsce, zachodnią — Czechosłowacji (gdzie w niektórych gminach Polacy stanowili większość mieszkańców — tzw. później Zaolzie). Z przyznanych Polsce ziem Śląska utworzono województwo śląskie (ze stolicą w Katowicach), które otrzymało autonomię (lokalny sejm); jako okręg górniczo-hutniczy odgrywało wielką rolę w gospodarce polskiej (tylko w tym województwie większość ludności pracowała w przemyśle); zakłady przemysłowe były przeważnie własnością arystokratycznych rodów niemieckich lub spółek o przewadze niemieckiego kapitału (władze polskie usiłowały — z częściowym powodzeniem — wprowadzić kapitał francuski; w latach 30. akcje niektórych wielkich firm przeszły na własność państwa polskiego); część Śląska znajdująca się w Niemczech traciła znaczenie gospodarcze; na Śląsku Opolskim działał Związek Polaków w Niemczech oraz liczne stowarzyszenia polskie, które szykanowano zwłaszcza po dojściu A. Hitlera do władzy (1933). W 1938 po układzie monachijskim wojska polskie zajęły Zaolzie. Po agresji niemieckiej na Polskę, X 1939 województwo śląskie zostało wcielone do Rzeszy (do prowincji górnośląskiej); wywierając presję na Polaków, wpisano większość mieszkańców na niemiecką listę narodowościową (tzw. volkslistę), ponad 40 tys. wcielono do Wehrmachtu; terror niemiecki na Górnym Śląsku był bardziej masowy niż na innych ziemiach polskich; przeciwko okupantowi walczyły organizacje podziemne (przede wszystkim Organizacja Orła Białego — ZWZ-AK).

Po 1945 przywrócono granicę polsko-czechosłowacką z 1920 (lecz początkowo ze strony polskiej były tendencje do ponownego zajęcia Zaolzia), zaś należąca poprzednio do Niemiec część Śląska powróciła do Polski; ludność niemiecka w znacznej większości została wysiedlona do Niemiec, napłynęła ludność polska (do I 1947 — ponad 2630 tys. osób), w dużej części repatrianci z przedwojennych ziem wschodniej Polski; władze komunistyczne traktowały w praktyce śląskich Polaków na równi z Niemcami, co często powodowało odchodzenie od polskości i emigrację do Niemiec. Obecne terytorium Śląska leży w obrębie województw: śląskiego, opolskiego, dolnośląskiego i lubuskiego.

Wojska alianckie wkraczają na Górny Śląsk, oddziały piechoty szkockiej w ramach Wojsk Mocarstw Sprzymierzonych w styczniu 1920

Wojska polskie wkraczają na Górny Śląsk, ułani polscy wjeżdżają do Katowic 22 czerwca 1921 — zdjęcie w kole przedstawia gen. Stanisława Szeptyckiego.