Serbia. Historia
 
Encyklopedia PWN
Serbia. Historia
W starożytności obszary dzisiejszej Serbii i Czarnogóry zamieszkiwali Ilirowie, Trakowie, Getowie. W I w. p.n.e. podbite przez cesarza Augusta, weszły w obręb rzymskich prowincji Mezja, Dalmacja i Panonia. Silnie wyludnione w VI w. w wyniku pandemii (mór Justyniana). W VII w. plemiona Serbów opanowały na Bałkanach część cesarstwa bizantyńskiego, nazwaną przez nich Zagorjem (Zagorą). Terytorium to sięgało na południu do pasm Szar Płaniny i Czarnej Góry, na wschodzie do puszcz nad Morawą, na zachodzie do Gór Dynarskich, a na północy do Sawy i Dunaju. Na Zagorju panowała dynastii Wyszesławiciów, uznająca zwierzchnictwo chanów bułgarskich. Za panowania księcia Muncimira (2. połowa IX w.), Serbowie przyjęli chrzest. Umacnianiu się chrześcijaństwa wśród nich sprzyjała liturgia słow., szerzona przez uczniów Cyryla i Metodego. ok. połowy X w. Zagorje rozpadło się na kilka państw (także zależnych od Bułgarii), z których największe znaczenie zdobyła Raszka. Po upadku carstwa bułgarskiego (1018) zwierzchnictwo nad nią przejęli cesarze bizantyńscy, a w 2. połowie XI w. władcy innego serbskiego państwa, Zety. W następnym stuleciu żupani Raszki odzyskali przewagę nad osłabioną, z powodu waśni dynastycznych, Zetą i w sojuszu z Węgrami podjęli walkę z cesarstwem bizantyńskim. U schyłku XII w. wielki żupan Raszki i założyciel dynastii Nemaniciów, Stefan Nemania zjednoczył (oprócz Bośni) ziemie serbskie i uniezależnił się od Bizancjum. W 1217 jego syn Stefan Nemanić koronował się na króla Serbii i z bratem, mnichem Sawą, ustanowił arcybiskupstwo serbskie w Žičy (1219). W 1241–42 kraj został spustoszony przez Mongołów., Szczyt potęgi Serbia osiągnęła za Stefana Duszana, który kontynuował ekspansję na południe, zajmując Macedonię, Epir i Tesalię. W 1346 ustanowił patriarchat w Peci i koronował się na cara Serbów i Romejów (Greków). Zmarł w trakcie przygotowań do wyprawy po tron w Konstantynopolu. Po jego śmierci państwo rozpadło się, a 1371 wraz ze zgonem jego syna Urosza I wygasła dynastia Nemaniciów.
W 1371 Turcy osmańscy wtargnęli do Macedonii, a 1389 na Kosowym Polu pod Prisztiną Turcy pokonali siły koalicji serbsko-bośniackiej. Serbia znalazła się pod zwierzchnictwem tureckim, a część ludności emigrowała na Węgry. Klęska Turków, zadana im 1401 pod Ankarą przez Timura, umożliwiła na krótko odbudowę państwa serbskiego, ale kolejne wyprawy tureckie 1454–59 spowodowały upadek Serbii.
W następnych wiekach centrum życia narodowego Serbów przeniosło się pod panowanie habsburskie na Węgry (Srem, Baczka, Banat), skupiając się wokół prawosławnej metropolii w Karłowicach. Trwał napływ ludności serbskiej na te tereny, zwłaszcza po każdej z prowadzonych XVI–XVIII w. wojen Austrii z Turcją. W 1848 na zasiedlonym terytorium Serbowie utworzyli autonomiczną Wojwodinę (przetrwała do 1860).
Innym ośrodkiem narodowym stał się na pocz. XIX w. paszałyk belgradzki, który w następstwie powstań serbskich 1804–13 i 1815 otrzymał nieznaczną autonomię. Tamtejsi Serbowie mieli poparcie Rosji. Wymuszona na Turcji konwencja akermańska (1826) gwarantowała im autonomię, a traktat adrianopolski (1829), ponawiał gwarancje rosyjskie dla autonomii, utworzonego z paszałyku belgradzkiego, Księstwa Serbskiego, i zwiększał jego obszar. Władcą księstwa został Miłosz Obrenowić (przywódca powstania 1815), półanalfabeta, ale obdarzony talentem dyplomatycznym, rządził despotycznie z takim samym okrucieństwem, jak dawniej turecki pasza. Przeciwko rządom Miłosza 1835 wybuchło powstanie, które zmusiło go do zgody na wydanie konstytucji, wkrótce jednak odwołanej (z aprobatą Austrii, Rosji i Turcji). Zwolennicy konstytucji (ustavobranitelji) nadal intrygowali przeciwko księciu. W 1842 doprowadzili oni w skupsztinie do wyboru na księcia Serbii Aleksandra Karadziordziewicia, syna Jerzego Czarnego (przywódcy powstania serbskiego 1804–13, zamordowanego 1817 na polecenie Miłosza). Zwolennicy konstytucji wprowadzili zbiór praw (1844), nawiązujący do Kodeksu Napoleona, oraz zmodernizowali struktury państwa. Jeden z nich, I. Garašanin opracował program polityki serbskiej na przyszłość (Načertanie), w którym przewidział dla Serbii rolę ośrodka zjednoczeniowego Słowian południowych. Podpisany po wojnie krymskiej, traktat paryski 1856 umiędzynarodowił gwarancje autonomii Księstwa Serbskiego. W 1858 skupsztina, na wniosek opozycji niezadowolonej z rządów ustavobranitelji, przywróciła na tron Obrenowiciów, którzy za swój cel uznali utworzenie ogólnobałkańskiego porozumienia przeciwko Turcji. Dzięki poparciu mocarstw europejskich wojska tureckie 1867 opuściły Serbię. W 1869 skupsztina uchwaliła nową konstytucję, utrzymującą znaczne prerogatywy księcia. Za rządów księcia Milana Serbia znalazła się pod wpływami Austro-Węgier i zrezygnowała z samodzielnej polityki na Bałkanach. Po wybuchu powstania w Bośni i Hercegowinie (1875) Serbia wspólnie z Czarnogórą rozpoczęła (ze zmiennym szczęściem) wojnę z Turcją. Powstanie, które 1876 objęło także Bułgarów, przyczyniło się do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej. Po zwycięstwie Rosjan nową sytuację polityczną na Bałkanach ustalił kongres berliński (1878).
Serbia uzyskała niepodległość i pewne nabytki terytorialne (Nisz). Dzięki poparciu Austro-Węgier 1882 Milan przyjął tytuł królewski. Na początku lat 80. powstała i osiągnęła znaczne wpływy Partia Radykalna, która odwoływała się do przeważającej w Serbii ubogiej ludności wsi i na wpół wiejskich miasteczek. W 1888 radykałowie wymogli na królu nową konstytucję, przekształcającą Serbię w monarchię parlamentarną. W 1889 Milan zrzekł się tronu na rzecz małoletniego syna Aleksandra, a władzę objęła regencja; 1893 Aleksander rozpoczął samodzielne rządy, 1894 zawiesił konstytucję, a nadane przez niego 1895 i 1900 prawa ograniczały władzę skupsztiny. Największe niezadowolenie, zwłaszcza w armii, wywoływała jego polityka sojuszu z Austro-Węgrami. W 1903 oficerowie spiskowcy zamordowali króla i oddali tron Piotrowi Karadziordziewiciowi, synowi wygnanego księcia Aleksandra. Skupsztina zatwierdziła wybór nowego władcy i przywróciła konstytucję z 1888. Kierujący odtąd polityką zagraniczną N. Pašić zerwał zależność od Austro-Węgier i rozpoczął zabiegi o sojusz z Rosją, a Serbia zaczęła ponownie tworzyć antyturecką koalicję państw bałkańskich. W X 1912, zaraz po zawarciu sojuszu, Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia przystąpiły do wojny z Turcją. Na mocy pokoju bukareszteńskiego 1913, S. zyskała część sandżaku nowopazarskiego i znaczną część Macedonii (zw. odtąd Serbią Południową).
W VI 1914 oficer serbski, należący do tajnej organizacji Czarna Ręka, dostarczył spiskowcom z Młodej Bośni broń, z której zabili w Sarajewie austriackiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Morderstwo to dało pretekst Austro-Węgrom do zaatakowania Serbii, co stało się powodem wybuchu I wojny światowej. Po początkowych sukcesach Serbowie zmuszeni zostali do ewakuacji armii i rządu przez Albanię na wyspę Korfu. W czasie wojny odżyła idea zjednoczenia Słowian południowych. W 1914 politycy z Austro-Węgier, opowiadający się za zjednoczeniem na zasadach federacyjnych, założyli Komitet Jugosłowiański. W 1917 przedstawiciele Komitetu i rządu serbskiego podpisali na Korfu deklarację o zjednoczeniu Słowian południowych w jednym królestwie pod władzą Karadziordziewiciów. We IX–X 1918 ofensywa sił serbskich i alianckich z Salonik w ciągu miesiąca doprowadziła do wyzwolenia Serbii. W czasie walk powstała w Zagrzebiu Rada Nar. Słoweńców, Chorwatów i Serbów, która kiedy wojska serbskie zbliżały się do granic rozpadającej się monarchii Habsburgów, ogłosiła powstanie Państwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Wobec podjętej przez Włochy próby aneksji wybrzeża dalmatyńskiego, Rada 24 XI 1918 ogłosiła zjednoczenie z Serbią narodów południowosłowiańskich, należących do byłych Austro-Węgier; 25 XI na przyłączenie do S. zdecydowała się Czarnogóra i Serbowie wojwodińscy. 1 XII 1918 proklamowano powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS).
W nowym państwie regent (od 1921 król) Aleksander I Karadziordziewić i politycy serbscy opowiadali się za unitaryzmem narodowym i centralizmem. Przywódcy chorwaccy i słoweńscy przeciwstawiali temu pluralizm narodowy i federalistyczny model państwa. W 1929 król wprowadził rządy dyktatorskie i zmienił nazwę państwa z Królestwa SHS na Królestwo Jugosławii. Jednak opór Chorwatów okazał się nie do przezwyciężenia i 1939 Serbowie musieli zgodzić się na utworzenie autonomicznej Banowiny Chorwackiej. W następstwie napaści Niemiec i ich sojuszników IV 1941 Jugosławia rozpadła się. W Serbii — okrojonej na rzecz Węgier, Niezależnego Państwa Chorwackiego, Bułgarii i tzw. Wielkiej Albanii (okupowanej przez Włochy) — Niemcy ustanowili rząd marionetkowy, ale dysponujący żandarmerią i siłami zbrojnymi. Wkrótce walkę z Niemcami podjęli komunistyczni partyzanci Tity. Jednocześnie zaciekle zwalczali oni serbskich czetników D. Mihailovicia, którzy opowiadali się za restauracją Królestwa Jugosławii. W 1942–43 KP Jugosławii, nie zważając na rząd królewski na emigracji, powołała nowe władze państwowe.
Po wojnie komunist. Jugosławia stała się państwem federacyjnym, w którym Serbia (bez Macedonii, ale z Kosowem i Wojwodiną jako okręgami autonomicznymi) utrzymała status republiki dominującej. Rządzący autorytarnie Tito bezwzględnie tłumił pojawiające się niekiedy tendencje odśrodkowe. Jego śmierć (1980) i w większym stopniu jesień ludów (1989) zachwiały spójnością federacji. W wyborach parlamentarnych 1990 (pierwszych demokratycznych po 1945) zwyciężyły, poza Serbią i Czarnogórą, niekomunistyczne ugrupowania narodowe, opowiadające się za niepodległością poszczególnych części federacji. Serbska Partia Socjalistyczna (SPS), złożona z niedawnych komunistów, wygrała wybory w Serbii i rozpoczęła proces transformacji politycznej i gospodarczej w republice. Chcąc utrzymać istnienie Jugosławii, serbski prezydent (i przywódca SPS) S. Milošević zapowiedział oderwanie od Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny terenów zamieszkanych przez Serbów. Utworzenie serbskich enklaw w tych republikach było przyczyną wybuchu 1991 wojny domowej. W 1992, wobec rozpadu dotychczasowej federacji, Serbia i Czarnogóra utworzyły Federalną Republikę Jugosławii (FRJ). W wyniku międzynarodowych mediacji 1995 zakończyły się działania wojenne. W 1998 wojska serbskie, obawiając się secesji zdominowanego przez Albańczyków Kosowa, rozpoczęły przeciwko nim działania zbrojne. Po odrzuceniu przez Miloševicia (od 1997 prezydenta FRJ) na początku 1999 kolejnej międzynarodowej mediacji w sprawie przerwania walk, dopiero naloty samolotów NATO na Serbię i Czarnogórę (III–VI 1999) doprowadziły do wycofania sił serbskich z Kosowa.
Fiasko polityki Miloševicia przyczyniło się do jego klęsk, zarówno w wyborach na prezydenta FRJ (X 2000), jak i SPS w wyborach parlamentarnych (XII 2000). Społeczeństwo opowiedziało się za koalicyjną Demokratyczną Opozycją Serbii. Wobec nasilenia się w Czarnogórze tendencji do niezależności II 2003 FRJ przekształciła się w związek (konfederację) państw p.n. Serbia i Czarnogóra. W III 2003 zginął w zamachu premier Serbii Z. Djindjić (DS), który przekazał Miloševicia w ręce Międzynarodowego Trybunału w Hadze (VI 2001). Po wyborach 2003 na czele koalicyjnego rządu Serbii stanął V. Koštunica (DSS), ostatni, demokratyczny prezydent FRJ (2000–03), a 2004 prezydentem został B. Tadić z opozycyjnej DS. Po proklamowaniu 3 VI 2006 niepodległości przez Czarnogórę i rozpadzie konfederacji, 6 VI parlament Serbii ogłosił przejęcie sukcesji prawnej Serbii i Czarnogóry przez Republikę Serbską.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia