Sartre Jean-Paul

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Sartre

[sartr]

Jean-Paul , ur. 21 VI 1905, Paryż, zm. 15 IV 1980, tamże,

francuski filozof, pisarz, krytyk literacki i publicysta, główny przedstawiciel egzystencjalizmu.

Urodził się 21 VI 1905 w Paryżu. W 1924–28 odbył studia w l’École Normale Supérieure; 1929 uzyskał agrégation de philosophie, uprawniającą do nauczania filozofii w szkołach średnich; po odbyciu służby wojskowej nauczał w liceach w Hawrze (1929–33 i 1934–36), Laon (1936–37) i Paryżu (1937–39), oddając się jednocześnie pracy pisarskiej; 1933–34 przebywał w Niemczech jako stypendysta Instytutu Francuskiego działającego w Berlinie, gdzie zapoznał się z filozofią E. Husserla i M. Heideggera. W 1939 ponownie powołany do wojska; po wybuchu II wojny światowej dostał się do niewoli niemieckiej (1940), z której został zwolniony 1941 ze względu na stan zdrowia. Po wyjściu z obozu pracował jeszcze w liceach paryskich do 1945; w okupowanym Paryżu nawiązał kontakty z ruchem oporu, a na początku 1943 zbliżył się do lewicujących intelektualistów. Po wojnie, jako filozof oraz działacz społeczno-polityczny, realizował ideę pisarza zaangażowanego; odbył wiele podróży, początkowo jako korespondent „Le Figaro” i „Combat”, do krajów europejskich; odwiedził także Stany Zjednoczone, Kubę i ZSRR. Współzałożyciel (1945) pisma „Les Temps Modernes” skupiającego lewicowych intelektualistów francuskich oraz efemerycznej partii politycznej RDR (Rassemblement Démocratique et Révolutionaire). Konsekwentnie potępiał francuską politykę kolonialną w Indochinach i Algierii oraz wojnę w Wietnamie. Uczestniczył w Ruchu Obrońców Pokoju; 1967 przewodniczył Trybunałowi Russella przeciw zbrodniom w Wietnamie; 1968 udzielił wsparcia swym autorytetem przywódcom ruchów studenckich i zbliżył się do ekstremistycznych ugrupowań młodzieżowych; ochraniał ich członków narażonych na policyjne represje. Współzałożyciel (1973) pisma „Libération”. Zmarł 15 IV 1980 w Paryżu.

Człowiek skazany na wolność

Punktem wyjścia Sartrowskiej koncepcji człowieka była Hussserlowska teoria świadomości intencjonalnej. Dla Sartre’a świadomość jest zawsze świadomością czegoś (realnego bytu) i nie jest bytowo samodzielna. W pierwszych pracach filozoficznych: L’Imagination (1936), L’Esquisse d’une théorie des émotions (1939), Wyobrażenie — fenomenologiczna psychologia wyobraźni (1940, wydanie polskie 1970) Sartre poddał krytyce tradycyjną psychologię, upatrując w fenomenologii właściwą metodę refleksji nad człowiekiem i jego egzystencją. Sławę przyniosła Sartre’owi opublikowana 1943 rozprawa filozoficzna L’Être et Le Néant (wydanie polskich fragmentów pt. Problem bytu i nicości 2001) uznana za wykładnię francuskiego egzystencjalizmu. W dziele tym wprowadził 2 kategorie ontologiczne, dzieląc rzeczywistość na 2 sfery: byt-w-sobie (en-soi) — zaktualizowany i tożsamy ze sobą byt przedmiotowy, oraz byt-dla-siebie (pour-soi) — pojawiająca się wraz z człowiekiem świadomość. Byt-w-sobie jest tym, czym jest; z metafizycznego punktu widzenia jest zbędny (de trop) i absurdalny, ponieważ nie można go wyprowadzić z żadnej koniecznej zasady. Z drugiej strony byt-dla-siebie pozbawiony przedmiotu nie mógłby istnieć, gdyż określa się zawsze przez odniesienie do czegoś innego. Wszelka świadomość jest świadomością siebie. Z jednej strony jest tym, czym jest, gdyż nie jest żadną z rzeczy, do których się odnosi, z drugiej — jest tym, czym nie jest, gdyż zawsze ukazuje jakiś przedmiot, który nie jest nią. Świadomość, mając inną naturę niż byt, musi być nie-bytem, czyli nicością. Ponieważ w człowieku „egzystencja wyprzedza esencję”, więc rozpoczynając swoje istnienie nie jest on jeszcze tym, czym mógłby być kształtując swą istotę w toku życia i stając się takim, jakim się uczyni. Jednocześnie świadomości, że jest się całkowicie wolnym, towarzyszy lęk (angoisse), poczucie przemijania, bezsensu istnienia i samotności. Stosunki międzyosobnicze mają charakter egotyczny i antagonistyczny (pozbawiony rzeczywistego porozumienia). Człowiek jest pozostawiony samemu sobie (délaissé), poza sobą nie znajduje żadnych prawd, nakazów, które mogłyby kierować jego postępowaniem. Ludzkim wymysłem jest wszystko to, co trwałe: wieczne wartości, wieczne idee, sam Bóg. Człowiek jest wolny; musi dokonywać immanentnych wyborów w każdych warunkach i okolicznościach i za swe decyzje ponosi pełną odpowiedzialność; inaczej mówiąc jest „skazany na wolność” (może żyć „prawdziwie” tylko „na własny rachunek”). Idea Boga jest ludzkim marzeniem, którego nie da się urzeczywistnić, ponieważ jest sprzeczna sama w sobie. Skoro nie ma Boga, nie ma żadnego porządku moralnego, do którego człowiek mógłby się odwołać. L’être et le néant wywołało krytykę zarówno filozofów marksistowskich, jak i katolickich.

Egzystencjalizm jest humanizmem

W odpowiedzi na nią, Sartre przedstawił swoje poglądy w formie spopularyzowanej, w wykładzie Egzystencjalizm jest humanizmem (1946, wydanie polskie na prawach rękopisu 1957, wydanie ostatnie 2001). W pracy tej uwidacznia się ewolucja jego poglądów etycznych. Sartre przekonuje, że „nic nie może być dobre, co nie jest dobre dla nas wszystkich”. Innymi słowy, wybierając wartości, jestem odpowiedzialny za siebie i za innych. Kontynuacją badań ontologicznych z L’être et le néant są powstałe 1947–48, wydane pośmiertnie Cahiers pour la morale (1983). Sartre zajął się tu m.in. problemem alienacji, porażki i egzystencji autentycznej, krytykując abstrakcyjność i formalizm Kantowskiej koncepcji moralności. Zwrócił także uwagę na historyczny aspekt ludzkich działań. Późniejsze prace Sartre’a wyraźniej akcentują historyczno-społeczny charakter jednostki. Ewoluowanie poglądów Sartre’a ku marksizmowi znalazło wyraz w pracach Rozważania o kwestii żydowskiej (1946, wydanie polskie 1957), Matérialisme et le révolution (1946), a zwłaszcza w Critique de la raison dialectique (1960). W tym ostatnim dziele Sartre stworzył oryginalną syntezę marksizmu, egzystencjalizmu oraz psychoanalizy. Zamierzeniem Sartre’a nie było wykrycie obiektywnych praw historii, ale raczej zbudowanie ontologii podmiotu; podmiotu kształtowanego przez historię i zarazem tę historię tworzącego. Sartre posłużył się własną wersją psychoanalizy egzystencjalnej w studiach poświęconych Ch. Baudelaire’owi (Baudelaire 1947), J. Genetowi (Saint-Genet, comédien et martyr 1952) i G. Flaubertowi (Idiota w rodzinie, t. 1–3 1971–72, wybór polski 2000); natomiast do prac krytycznolitycznych należą też m.in. Situations (t. 1–10 1947–76). Pisanie według Sartre’a jest aktem zaangażowania człowieka, przejawem jego egzystencji, a także projekcją osobowości. Psychoanaliza egzystencjalna zakłada rozumienie oparte na empatii, które ukazuje jedność życia i twórczości pisarza, jego niepowtarzalny projekt istnienia.

Twórczość literacka

W twórczości literackiej Sartre dążył do syntezy filozofii i literatury. W powieściach stosował elementy metody fenomenologicznej. Postulował opisywanie zjawisk i zdarzeń, tak jak prezentują się świadomości. Narrator śledzi nie same wydarzenia, ale ich odzwierciedlenie w świadomości poszczególnych postaci. Postaci Sartre’a kształtują się w działaniu, a ich myśli i czyny są ukazane poprzez konkretne sytuacje. Taki typ prezentacji świata można łatwiej zrealizować w dramacie. Sartre stworzył więc teatr sytuacji, ukazując bohaterów będących „wolnościami, które wpadły w pułapkę samotnej decyzji”. Do dzieł literackich należą powieści Mdłości (1938, wydanie polskie 1974) i Drogi wolności (t. 1–3 1945–49, wydanie polskie 1957–58), opowiadania Mur (1939, wydanie polskie 1958, wydanie ostatnie 1999) oraz wspomnienia Słowa (1964, wydanie polskie 1965, wydanie ostatnie 1997), sztuki teatralne: Muchy (1943, wystawienie polskie 1957), Przy drzwiach zamkniętych (1944, wystawienie polskie 1947), Ladacznica z zasadami (1946, wystawienie polskie 1948), Brudne ręce (1948, wystawienie polskie 1982), Diabeł i Pan Bóg (1951, wystawienie polskie 1960), Więźniowie z Altony (1960, wystawienie polskie 1961) oraz adaptacje Keana A. Dumasa ojca (1953, wystawienie polskie pt. Geniusz i szaleństwo 1958) i Trojanek wg Eurypidesa (1965, wystawienie polskie 1966). Pisał także scenariusze filmowe. Polskie wybory: utworów teatrackich Dramaty (1957), esejów literackich Czym jest literatura? (1968), opowiadań Intymność (1992). Twórczość literacka przyniosła mu Nagrodę Nobla (1964), której nie przyjął, chcąc zachować niezależność od instytucji, którą wcześniej krytykował. Pod koniec życia udzielił obszernego wywiadu B. Lévy’emu („Le Nouvel Observateur” 10 III, 17 III, 24 III 1980, wydanie książkowe Czas nadziei: rozmowy z roku 1980 1991, wydanie polskie 1996), w którym uznał Boga jako możliwy fundament ludzkiej nadziei.

Znaczenie dzieła Sartre’a

Dzieło Sartre’a wzbudziło już za jego życia burzliwe dyskusje; polemizowali z nim m.in. E. Mounier, J. Maritaine, P. Ricoeur, G. Marcel, N. Abbagano, M. Bierdiajew, M. Merleau-Ponty, A.Camus. Dla filozofów analitycznych był przykładem skrajnego metafizyka; krytykowali go R. Carnap, B. Russell, A.J. Ayer. Do jego poglądów społecznych krytycznie odnieśli się także G. Lukács, T. Schwarc, R. Aron, G. Gurvitch, a L. Althusser nazwał go „przedmarksowskim ideologiem”. Twórczy wykład poglądów Sartre’a przedstawił, uznawany za jego ucznia, A. Gorz. Sartre nie stworzył szkoły filozoficznej; jego myśl była jednak inspiracją dla autorów takich jak S. de Beauvoir (jego towarzyszka życia), B. Vian, S. Doubrovsky, N. Mailer czy M. Frisch.

Ewa Kozłowska