Śankara

Śankara, sanskr. Śaṅkara, ur. 788(?), Kalad(?), zm. 820(?), Kedarnath,

filozof indyjski.

Urodził się 788(?) w Kalad(?) (w Kerali). Twórca doktryny o niedwoistości (adwajta) w systemie filozoficznym wedanty.

Życie filozofa

Urodził się na południu Indii w rodzinie braminów nambudiri, uważanych za najbardziej ortodoksyjną grupę w Indiach. Był uczniem Gowindy (ucznia Gaudapady). Prowadził wędrowny tryb życia. Swoje główne dzieła napisał w Waranasi, duchowej stolicy Indii. Najprawdopodobniej czerpiąc także ze wzorców buddyjskich, nadał niektórym śiwaickim szkołom ascetycznym formę wspólnot monastycznych (matha). Zwierzchnicy (zw. od miana założyciela śankaraćarja) utworzonych przez niego 4 wielkich „klasztorów” (w Sringeri, Badrinath, Dwarka, Puri; Kańćipuram) są najwyższymi autorytetami w kwestiach doktrynalnych i kierują do dziś życiem duchowym wyznawców. Założył także także śiwaicką wspólnotę braminów smartawa — odwołujących się do perwotnego wedyzmu. Reformował śiaktyzm (odłam hinduizmu skoncentrowany na kulcie bogini). Przez swoich uczniów był traktowany jako wcielenie Śiwy. Twórca doktryny o niedwoistości (adwajta) w ramach systemu filoz. wedanty (adwajtawedanta). Wedanta jest najbardziej znanym do dzisiaj systemem filozofii indyjskiej. Komentował upaniszady, Bhagawadgitę, Brahmasutry. Przypisuje mu się autorstwo wielu innych samodzielnych dzieł zarówno filozoficznych (m.in. Ajtarejopaniszad-bhaszja), jak i religijnych oraz poetyckich. Podziw współczesnych i następnych pokoleń wzbudzał nie tylko sam dorobek, ale i to, że został stworzony w okresie bardzo krótkiego życia filozofa (32 lata). Rolę jaką spełnił wobec hinduizmu porównuje się niekiedy do roli, jaką wobec katolicyzmu wypełnił św. Tomasz z Akwinu.

Śankara zmarł prawdopodobnie 820 w Kedarnath,

Poglądy współtwórcy wedanty

Śanakara przyjął istnienie 3 poziomów poznania i bytu: absolutnego, empirycznego i iluzyjnego.

Poziom absolutny. Jedynym bytem realnie istniejącym jest brahman — Absolut (brahman) utożsamiany z rzeczywistością (sat) i świadomością (ćit), wykraczający poza podział na podmiot i przedmiot poznania, pozbawiony atrybutów (nirguna), możliwy do opisania jedynie przez negację, tożsamy z atmanem — jednorodną i wszechobecną Jaźnią wszechświata.

Poziom empiryczny. W teorii przyczynowości Śanakara prezentuje przekonanie o całkowitej preegzystencji skutku w przyczynie; świat rozwinął się z „cząstki” brahmana w przemianie nierzeczywistej, rozumianej jako powstanie nierealnego skutku z realnej przyczyny. Nierealność świata nie oznacza jego całkowitego niepowstawania, lecz realność niezupełną, względną w stosunku do zupełnej realności brahmana. Niewyrażalna moc twórcza brahmana jest określana jako maja lub awidja. Dzięki niej bezprzymiotowy (nirguna) brahman staje się możliwy do opisania za pomocą przymiotów. Przymiotowa postać brahmana (saguna), identyfikowana z iśwarą — władcą wszechrzeczy, jest kosmiczną świadomością, poznającą zawsze prawdziwie. Iśwara mocą maji spowija się w przybrania (upadhi) i powłoki (kośa). Przybrania tworzą tzw. ciało subtelne (władza rozumowo-intelektualna buddhi, władza umysłowa manas, poczucie indywidualności ahankara, 10 zmysłów i 5 żywiołów subtelnych oraz tzw. ciało grube, zbudowane z 5 żywiołów grubych tattwa). Powłok jest 5: powłoka błogości (anandamaja), rozpoznania (widźńanamaja), umysłu (manomaja), tchnienia (pranomaja) i pokarmu (annamaja). Przybrania i powłoki tworzą zarówno zjawiska fenomenalnego Wszechświata, jak i człowieka. Jednym z najczęstszych przykładów ujmujących istotę aktu twórczego jest przykład niezliczonych odbić słońca w marszczonej wiatrem wodzie. Akt stwórczy spełnia się cyklicznie, a ostatecznym jego celem i sensem jest zabawa (lila) brahmana z samym sobą.

Poziom iluzyjny. Tworzy go percepcja poszczególnych podmiotów poznających; należą do niego przede wszystkim sny oraz mentalne obrazy przedmiotów błędnie rozpoznanych (np. srebrzystość postrzeżonej na plaży muszli jest przyczyną błędnego sądu „to jest srebro”, przy czym srebro „jako mentalny obraz” nie jest niebytem, lecz zjawiskiem z poziomu iluzyjnego). Poziom iluzyjny jest zróżnicowany w zależności od sposobu percepcji danego podmiotu i istnieje tak długo, jak długo przez podmiot jest postrzegany.

Istotą błędu poznawczego jest nierozróżnianie poszczególnych poziomów poznania i bytu, polegające na swoistym „nałożeniu” poziomu niższego na wyższy i uznaniu realności iluzyjnej za empiryczną (np. uznaniu iluzyjnego srebra za empiryczne) oraz realności empirycznej za realność absolutną. Ten ostatni błąd — jako błąd metafizyczny — powoduje uwięzienie w kręgu wcieleń (sansara). Błąd nie jest brakiem poznania, lecz aktywnym poznaniem niewłaściwym. Śankara przyjmuje 6 źródeł wiarygodnego poznania (pramana): naoczność (pratjaksza), wnioskowanie (anumana), porównanie (upamana), wnioskowanie z okoliczności (arthapatti), nieistnienie (abhawa), słowo objawienia (śruti). Wymienił 3 człony wnioskowania: hipoteza (pratidźńa — „na górze jest ogień”), przesłanka (hetu — „bo jest na niej dym”) i przykład (udaharana — „gdziekolwiek jest dym, tam jest ogień, jak w palenisku”). Źródła poznania, podobnie jak pochodzące z nich sądy, ograniczają swój zasięg wyłącznie do sfery empirycznej i iluzyjnej. Na poziomie empirycznym prawda oznacza brak sprzeczności między treścią sądu a doświadczeniem i sama się uwierzytelnia. Sprawdzenie prawdziwości sądu jest konieczne jedynie w sytuacjach wątpliwych. Wyzwolenie (moksza) jest bezpośrednim doświadczeniem jedynej realności brahmana oraz względności wszelkich podziałów, w tym także podziału na podmiot i przedmiot. Doświadczenie to nie jest więc aktem (jako że wszelki akt zakłada taki podział), lecz tożsamym z brahmanem ontycznym przeciwieństwem niewiedzy (awidja), posiadanym zawsze przez człowieka, lecz nie zawsze uświadamianym. Uświadomienie poznania Ś. przyrównał do rozbicia dzbana, gdy nagle okazuje się, że powietrze znajdujące się wewnątrz i na zewnątrz niego jest takie samo.