Samarkanda, Samarqand,
m. na wschodzie Uzbekistanu, w dolinie Zarafszanu, między kanałami Dargom i Siab, na wys. 725 m, ośrodek administracyjny wilajetu samarkandzkiego.
Samarkanda
Encyklopedia PWN
— 509 tys. mieszk. (2014), zespół miejski 578 tys. (2010); drugie, po Taszkencie, pod względem znaczenia gosp. miasto Uzbekistanu; przemysł maszyn. (maszyny roln., aparatura kinowa), chem. (superfosfat), spoż., lekki (jedwabn., skórz., oczyszczalnie bawełny), meblarski, materiałów budowlanych; węzeł kol. i port lotn.; ośr. turyst.; 6 szkół wyższych (w tym uniw., zał. 1927); muzea m.in.: historii Samarkandy, historii, kultury i sztuki Uzbekistanu, Uług Bega.
Historia. Od IV w. p.n.e. Marakanda, stol. Sogdiany; 329 p.n.e. zdobyta przez Aleksandra III Wielkiego; od VI w. n.e. jako Samarkanda w granicach kaganatu tur.; 712 podbita przez Arabów, wchodziła kolejno w skład państwa Samanidów i Ghaznawidów; w XI w. zdobyta przez Karachanidów, następnie Turków Seldżuków; na pocz. XIII w. jeden z ośr. szachów Chorezmu; 1220 zburzona przez Czyngis-chana, odbud. pod władzą Mongołów; od 1369 stol. Timura i jego potomków, słynny ośr. kultury, sztuki, nauki oraz islamu (monumentalne meczety i mauzolea); od 1500 pod władzą Uzbeków, którzy w poł. XVI w. stol. swego państwa przenieśli z Samarkandy do Buchary. W toku podboju Azji Środkowej przez Rosję 1868 zdobyta i włączona do Imperium Ros.; miejsce zesłań polit.; od 1887 stol. obwodu; po uzyskaniu połączenia kol. z Türkmenbaşy (1896) i Taszkentem (1899) rozwijała się jako ośr. przemysłu spoż. i skórz.; od końca 1917 w Turkiestańskiej ASRR; 1924–30 stol. Uzb. SRR, a od 1938 obwodu; rejon łagrów.
Zabytki. Wykopaliska archeol. (od 1885) odkryły resztki budowli (gród Afrasijab na północ od Samarkandy) z IV w. p.n.e.–IV w. n.e. (pozostałości obwarowań, ceramika), z VI–VII w. (ruiny miasta, resztki cytadeli, murów obronnych i pałacu), z IX–X w. (resztki pałacu Sasanidów, domów mieszkalnych i meczetu), z XI–XII w. (początek kształtowania się nekropoli Szah-i Zinda). Od 1872 powstawała ros. część miasta z regularną siatką ulic. Zabytki islamu z XIV–XVII w.: zespół pl. Registan, w skład którego wchodzą 3 medresy bogato zdobione okładziną ceramiczną i mozaikową (Uług Bega 1420, Szir Dar 1636 i Tillja Kari 1660); meczet Bibi Chanum (1399–1404, zachowane m.in. ruiny potężnego iwanu); mauzoleum Timura i Timurydów Gur-i Mir (1403–05) — gł. budowla na planie ośmioboku przykryta kopułą o pofałdowanej powierzchni pokrytej niebieską i złotą okładziną ceramiczną; wśród wielu budowli otaczających mauzoleum — 2 iwany; inne mauzolea: Szach-i Zinda (w obecnym kształcie z 2. poł. XIV–XV w.) — zespół mauzoleów krytych kopułami, bogato dekorowanych okładziną ceramiczną i mozaikową; Ruchabad (2. poł. XIV w.), Iszrat-chana, Ak Saraj (oba 2. poł. XV w.); pozostałości obserwatorium astr. Uług Bega (1429, resztki fundamentów i sekstansu); zabytki S. zostały wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
