Rzym starożytny. Literatura
 
Encyklopedia PWN
Rzym starożytny. Literatura.
Zawiązek rzymskiej literatury w poezji stanowiły ludowe pieśni obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne (pieśń Saliów, Carmen Fratrum Arvalium; fratres arvales); ich miarą wierszową był tzw. wiersz saturnijski; początek prozie dały m.in. zapiski cenzorów (commentarii) i pontyfików (annales maximi — formuły modlitw, fasti, wydarzenia bieżące), głównie zaś prawo dwunastu tablic. Za najwcześniejszego pisarza uchodzi Appiusz Klaudiusz Cekus, cenzor z 312 p.n.e., autor pierwszej opublikowanej mowy. Początki dramatu są związane z ludową farsą — fabula Atellana, i mimem. W dalszym rozwoju literatura rzymska uległa wpływom greckim (Wielka Grecja).
Okres I, tzw. archaiczny (240–80 r. p.n.e.). Początek właściwej literatury wiąże się z wystawieniem w Rzymie (240) tragedii i komedii greckiej w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, który jako tłumacz Odysei i autor chóralnej pieśni religijnej dał również początek epice i liryce rzymskiej; w tragedii naśladowali go Newiusz, Enniusz, Pakuwiusz i Akcjusz, w komedii — m.in. Newiusz, Plaut, Cecyliusz Stacjusz, Terencjusz; fabula Atellana i mim uzyskały rangę gatunku literackiego; epikę wzbogacili Newiusz i Enniusz, którzy wprowadzili do niej heksametr; satyra otrzymała właściwą jej odtąd postać (Lucyliusz); na przełomie II i I w. pojawił się epigramat; w związku ze wzrastającą pozycją polityczną Rzymu powstała historiografia, początkowo w języku greckim (m.in. Fabiusz Piktor), od czasów Katona Starszego Cenzora — w języku łacińskim; prócz historii Rzymu Katon Starszy Cenzor zajął się również dziejami miast italskich i krajów pozaitalskich; naśladowali go w tym „starsi” i  „młodsi” annaliści; pojawiły się pierwsze monografie wojen, prace antykwaryczne oraz pamiętniki mężów stanu i wodzów. W II w. Rzymianie zetknęli się z filozofią grecką; pod wpływem Średniej Stoi zaczęła się rozwijać nauka prawa rzymskiego; rozwijała się także wymowa polityczna (m.in. bracia Grakchowie) i sądowa; ukazały się pierwsze podręczniki retoryki i rozprawy dotyczące języka, teorii literatury i krytyki literackiej. W okresie II, zwanym cycerońskim (80 r.–30 r. p.n.e.), rozwijała się filozofia (Cyceron, Lukrecjusz), wymowa (Cyceron, Hortensjusz), historiografia w postaci autobiografii (Cezar), monografii (Salustiusz) i biografii — zapoczątkowanej przez Neposa; naukę reprezentowała twórczość Warrona; w nauce prawa zasłużył się m.in. Sulpicjusz Rufus, w poezji — m.in. Katullus. Okres III, augustowski (30 r. p.n.e.–14 r. n.e.), zwany też złotym wiekiem poezji rzymskiej. Patronował mu cesarz Oktawian August, który w literaturze widział ważny czynnik realizacji swej ideologii; tej sprawie poświęcił swą twórczość epik rzymski Wergiliusz i, częściowo, liryk Horacy; ok. połowy I w. powstała elegia miłosna (Gallus); do rozkwitu doprowadzili ją Tibullus, Propercjusz i Owidiusz; w historiografii zasłużyli się m.in. Liwiusz i Trogus (pierwsza historia powszechna Historiae Philippicae); w okresie upadku republiki miejsce wymowy politycznej zajęły popisowe deklamacje; naukę prawa kontynuował Labeon, naukę o języku — Weriusz Flakkus (leksykon De verborum significatu); Witruwiusz dał cenne dzieło o architekturze. Okres IV, cesarski (I–V w.). Literatura I i II w. pozostawała pod wpływem retoryki (Seneka Starszy, Kwintylian); w wymowie utrzymywały się deklamacje; filozofię reprezentował Seneka Młodszy, historiografię — m.in. Tacyt i Swetoniusz; nauka przejawiała tendencje encyklopedyczne (Pliniusz Starszy) oraz specjalistyczne: geograficzne (Pomponiusz Mela), rolnicze (Kolumela), prawnicze (Salwiusz Julianus), filozoficzne (Askoniusz Pedianus), historyczno-literackie (Geliusz); prozę literacką (romans) reprezentowali Petroniusz i Apulejusz; zretoryzowana poezja miała przedstawicieli w epice (Lukan, Stacjusz, Waleriusz Flakkus), w liryce (Kalpurniusz Sykulus), w satyrze (Persjusz, Juwenalis), w epigramie (Marcjalis); Fedrus dał początek rzymskiej bajce; najwybitniejszym dramatopisarzem był Seneka Młodszy; fabula Atellana i mim wyparły komedię; pojawiła się pantomima. Od III w. następował stopniowy upadek piśmiennictwa; wyjątek stanowiło prawo (Papinian, Ulpian); w poezji na uwagę zasługują Klaudian i Rutyliusz Namacjanus, w wymowie — Symmachus, w historiografii — Ammianus Marcellinus i Historycy cesarstwa rzymskiego; powstawała literatura chrześcijańska; działali apologeci (m.in. Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, Arnobiusz Starszy, Laktancjusz), filozofowie — Św. Augustyn, tłumacz Wulgaty — Hieronim ze Strydonu, poeci, autorzy hymnów — Ambroży i Prudencjusz (zwany chrześcijańskim Horacym). Ostatnim wielkim dziełem nauki starożytnej było skodyfikowanie, na polecenie Justyniana I Wielkiego, prawa rzymskiego, dokonane przez Tryboniana.
Bibliografia
M. BROŻEK Historia literatury łacińskiej w starożytności, Wrocław 1976;
K. KUMANIECKI Literatura rzymska — okres cyceroński, Warszawa 1977;
M. CYTOWSKA, H. SZELEST Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981;
Literatura rzymska. Okres augustowski, Warszawa 1990;
Literatura rzymska. Okres cesarstwa, Warszawa 1992;
Literatura rzymska. Okres cesarstwa: autorzy chrześcijańscy, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Licenza, willa Horacego (Włochy)fot. J. Ciechanowicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wergiliusz, Bukoliki, rycina z wydania z 1502, Starsburg — Bibliothèque nationale, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia