Rumunia. Historia
 
Encyklopedia PWN
Rumunia. Historia.
W starożytności tereny obecnej Rumunii zamieszkiwali m.in. Scytowie, traccy Geci i Dakowie. W początkach II w. n.e. państwo Daków zostało podbite przez rzymskiego cesarza Trajana. Istniejąca 106–271 prowincja Dacja obejmowała głównie obecny Siedmiogród. Od V w. napływ plemion słowiańskich, a następnie trwające kilka wieków osiedlanie się zromanizowanej ludności pasterskiej zwanej Wołochami. W IX w. Węgrzy zdobyli późniejszy Siedmiogród, który wszedł w skład ich państwa do 1918. W X w. ziemie mołdawskie weszły w skład Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie — Księstwa Halickiego. Podporządkowane Węgrom Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny ukształtowały się w 1. poł. XIV w. Dążące do niezależności oba hospodarstwa stały się do początku XVII w. przedmiotem rywalizacji monarchii polsko-litewskiej, Węgier i Turcji. Mołdawia była 1387–1497 lennem Polski, jednak o luźnym, okresowo zanikającym charakterze. Rozkwit państwa mołdawskiego nastąpił za Aleksandra Dobrego (1400–32) i Stefana III Wielki (1457–1504), któremu 1497 udało mu się odeprzeć wyprawę Jana I Olbrachta. Walki z Polską o Pokucie zakończyły się klęską Mołdawian pod Obertynem (1531). W końcu XVI w. nieudaną próbę zrzucenia jarzma tureckiego i zjednoczenia księstw naddunajskich podjął hospodar wołoski Michał Waleczny (1593–1601). W 1. połowie XVII w. ukształtowało się kondominium polsko-tureckie, teren częstych interwencji zbrojnych polskich magnatów oraz punkt zapalny w stosunkach Polski z Turcją. Od XVII w. Porta powierzała władzę w hospodarstwach Grekom z Konstantynopola (tzw. fanariotom). Od końca XVII w. rysowały się coraz silniejsze wpływy rosyjskie i austriackie. W 1775 Księstwo Mołdawii utraciło na rzecz Austrii Bukowinę, a 1812 na rzecz Rosji Besarabię.
Wojny rosyjsko-tureckie w 2. połowie XVIII i początku XIX w. spowodowały złagodzenie ucisku tureckiego, co sprzyjało ożywieniu gospodarczemu i kulturalnemu. Część patriotycznej szlachty i mieszczaństwa zmierzała w porozumieniu z grecką heterią do podjęcia walki wyzwoleńczej przy pomocy Rosji, która 1806–12 okupowała księstwo; 1821, Po wznieceniu przez heterię powstania antytureckiego w Mołdawii, walkę przeciwko Turcji w Księstwie Wołoskim podjął T. Vladimirescu. Oba powstania zostały przez Turcję krwawo stłumione. Pokój w Adrianopolu (Edirne) 1829 (kończący trwającą od 1828 wojnę rosyjsko-turecką) przyznał Księstwom Wołoskiemu i Mołdawskiemu autonomię pod opieką Rosji, przy formalnym zachowaniu zwierzchnictwa Turcji. Idee zjednoczeniowe w zamieszkanych przez Rumunów Księstwach Mołdawskim i Wołoskim, a także w Siedmiogrodzie, żywe od końca XVI w., z powodu ucisku tureckiego mogły się zrealizować dopiero w 2. połowie XIX w.
Traktat paryski z 1856, zachowując w zasadzie zwierzchnictwo Turcji nad Mołdawią i Wołoszczyzną, ustanowił nad nimi wspólny protektorat Francji, Wielkiej Brytanii, Turcji, Sardynii, Austrii, Prus i Rosji. Konferencja paryska z 1858 z udziałem tych państw powzięła decyzję o połączeniu księstw naddunajskich w Zjednoczone Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny. Każdemu z księstw przyznano prawo do posiadania własnego rządu, zgromadzenia narodowego i pochodzącego z wyboru dożywotnio panującego władcy. Wybór 1859 na księcia w Mołdawii i na Wołoszczyźnie A.I. Cuzy doprowadził do faktycznego, a 1861 formalnego zjednoczenia obu księstw. Cuza ogłosił się księciem nowo powstałej Rumunii jako Aleksander Jan I. Rumunia została uznana przez mocarstwa europejskie oraz — tylko na okres panowania Cuzy — Turcję. W 1863 na czele rządu stanął liberał M. Kogalniceanu, który wraz z księciem realizował program reform (zwłaszcza rozszerzenie prawa wyborczego, uwłaszczenie chłopów za wykupem). Reformy te, jak również styl rządów Cuzy doprowadziły do zawiązania przeciwko niemu spisku. W 1866 został zmuszony do abdykacji, a na tron powołano księcia Karola Hohenzollerna-Sigmaringen (Karol I). Zgromadzenie narodowe uchwaliło konstytucję oraz ustawę o umowach rolnych, która przyczyniła się do powstań chłopskich na przełomie XIX i XX w.
Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej IV 1877 parlament Rumunii proklamował w maju niepodległość. Od sierpnia armia rumuńska brała udział w wojnie po stronie Rosji, m.in. w oblężeniu i zdobyciu Plewny. Kongres berliński uznał 1878 niepodległość Rumunii i przyznał jej północną Dobrudżę. W 1881 Rumunia stała się królestwem. Na przełomie XIX i XX w. zaczął rozwijać się przemysł, zwłaszcza Naftowy. W 1913 Rumunia przyłączyła się do drugiej z wojen bałkańskich i zdobyła na Bułgarii południową Dobrudżę.
W czasie I wojny świat. (od 1916) wojska rumuńskie walczyły po stronie ententy; powojenne granice Rumunii zatwierdziły traktaty w Saint-Germain-en-Laye (1919), Neuilly-sur-Seine (1919) i Trianon (1920). Po przyłączeniu Siedmiogrodu, wschodniego Banatu, Besarabii i Bukowiny obszar państwa wzrósł ponad dwukrotnie. Po wojnie Rumunia prowadziła politykę profrancuską, dążyła do stworzenia systemu sojuszów regionalnych, gwarantujących jej nowe granice. Od 1921 pozostawała w sojuszu z Polską. Władzę w kraju sprawowały 2 partie: liberałów (1922–28 i 1933–37) i caranistów (1928–31 i 1932–33). Od lat 30. do władzy pretendowała faszystowska Żelazna Gwardia. W 1938 Karol II objął władzę dyktatorską i rozwiązał partie polityczne. Król zmienił dotychczasową profrancuską. politykę Rumunii na proniemiecką. Po odstąpieniu ZSRR Besarabii i północnej Bukowiny (VI 1940), Węgrom — północnego Siedmiogrodu (VIII 1940) i Bułgarii — południowej Dobrudży (IX 1940) Karol II przekazał rządy gen. I. Antonescu i abdykował na rzecz syna Michała I (IX 1940). Gen. Antonescu przyłączył Rumunię do państw Osi (XI 1940). W 1941 Rumunia włączyła się do wojny z ZSRR po stronie Niemiec (czasowa aneksja tzw. Transinistrii z Odessą). Pod wpływem klęsk na froncie powstał 1944 Blok Narodowo-Demokratyczny (komuniści, socjaldemokraci, liberałowie i caraniści). Po zwycięstwa sowieckich w Mołdawii 23 VIII wybuchło powstanie w Bukareszcie, które obaliło dyktaturę Antonescu. Nowy rząd partii Bloku wypowiedział wojnę Niemcom (25 VIII). We wrześniu doszło do zawieszenia broni między Rumunią a państwami koalicji antyniemieckiej. Armia rumuńska brała udział w wyzwalaniu kraju, a następnie Węgier i Czechosłowacji.
Jeszcze przed zakończeniem wojny partia komunistyczna nasiliła działania na rzecz przejęcia władzy w kraju i eliminacji innych partii politycznych. W X 1944 komuniści utworzyli Front Narodowo-Demokratyczny i wystąpili z Bloku. W II 1945 pod naciskiem sowieckim powstał rząd Frontu (premier P. Groza). W 1946 Front, w rezultacie fałszerstw wyborczych, zdobył większość mandatów do zgromadzenia narodowym. Traktat pokojowy w Paryżu (II 1947) przywrócił Rumunii północny Siedmiogród. W 1947 komuniści zmusili Michała I do abdykacji (30 XII) i proklamowali Rumuńską Republikę Ludową. W 1948 Wielkie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję i ustawy o nacjonalizacji wielkiego przemysłu, banków, komunikacji. W 1949 Rumunia została członkiem RWPG, 1955 — Układu Warszawskiego oraz ONZ. Nowa konstytucja (1965) zmieniła nazwę państwa na Socjalistyczną Republikę Rumunii (SRR).
Władzę w Rumunii, po zaprowadzeniu przez komunistów na przełomie 1947 i 1948 systemu monopartyjnego, sprawowali jej przywódcy: G. Gheorghiu-Dej (do 1965) i N. Ceauşescu (od 1967); posługując się terrorem policyjnym obaj narzucili społeczeństwu kolektywizację rolnictwa (1949–62) i forsowne uprzemysłowienie kraju. Za rządów Ceauşescu wystąpiły dodatkowo tendencje do autarkizacji gospodarki rumuńskiej i prześladowania mniejszości narodowych. W latach 80. doszło do kryzysu gospodarczego, któremu towarzyszył znaczny spadek poziomu życia społeczeństwa; powszechnej niechęci do opartych na przemocy rządów komunistów nie zmieniła prowadzona przez nich polityka ograniczonej niezależności od ZSRR. Po obaleniu w wyniku krwawej rewolucji w XII 1989 dyktatury Ceauşescu przywrócono system wielopartyjny, rozpoczęto przekształcanie gospodarki (ustawę reprywatyzacyjną przyjęto dopiero 2001) i zrezygnowano z nazwy SRR. Proces przemian hamowały kilkukrotnie protesty społeczne (m.in. górników). Główną siłą polityczną kraju stał się Front Ocalenia Narodowego, skupiający część działaczy rozwiązanej I 1990 RPK oraz przedstawicieli innych nurtów politycznych. 1990–96 i 2000–04 rządy koalicji postkomunistycznej z prez. I. Iliescu, 1996–2000 koalicji centroprawicowej, z prezydentem został E. Constantinescu. Od 2004 u władzy ponownie centroprawica (prezydent T. Băsescu). W 2004 Rumunia została członkiem NATO, 2005 podpisała traktat akcesyjny z UE — z datą przystąpienia 2007; 2015 i 2017–18 protesty przeciwko korupcji.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia