Rosja. Sztuka

Rosja. Sztuka.

Najstarszymi zabytkami sztuki na ziemiach ros. są paleolityczne figurki i rysunki skalne; w okresie neolitu i epoce brązu (III–II tysiącl. p.n.e.) pojawiła się nadto ceramika ryta i malowana, a w II–I tysiącl. także ozdobne wyroby z metalu. Na terenie południowej Rosji od VI w. p.n.e. do III–IV w. n.e. rozwijała się sztuka scytyjska i sarmacka. Sztukę Słowian wschodnich reprezentowała od poł. I tysiącl. n.e. architektura drewniana, rzeźba dekoracyjna oraz rzemiosło artystyczne. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa przez Ruś (988) pojawiła się architektura monumentalna i malarstwo; początkowo były one przenoszone z Bizancjum, ale już od XI w. coraz większe znaczenie miały elementy rodzime; tradycje bizant. przetrwały do końca XII w. i od tego czasu zaczęła się sztuka ruska. Rozwijała się ona początkowo w państwie kijowskim (do 1. poł. XII w.); wprowadzono tu (obowiązujący przez kilka wieków) typ cerkwi krzyżowo-kopułowej, na planie zbliżonym do kwadratu, z apsydami i kopułami, zdobionej wewnątrz mozaikami lub malowidłami; najbardziej reprezentatywne budowle powstały we wczesnym okresie (sobory: Sofijski w Kijowie i Nowogrodzie Wielkim, XI w.). W okresie feudalnego rozdrobnienia Rusi (od przeł. XI i XII w.) obraz sztuki różnicował się, najbardziej oryginalny charakter miała ona w Księstwie Włodzimiersko-Suzdalskim (sobór Uspieński we Włodzimierzu i cerkiew Pokrowa nad rz. Nerlą, XII w.) i księstwie nowogrodzkim (cerkiew Neredicy, 1198); kształtowały się też miejscowe szkoły malarstwa. Po podboju prawie całej Rusi przez Mongołów sztuka rozwijała się swobodnie jedynie w niezależnej dzielnicy nowogrodzkiej; od XIV w. coraz większą rolę odgrywała dzielnica moskiewska. Na przeł. XIV i XV w. w obu dzielnicach tworzył wybitny malarz bizant. Teofan Grek, a wcześniej rozkwitły już tam rodzime szkoły ikon; malarstwo ruskie osiągnęło szczyt w twórczości A. Rublowa (ikona Św. Trójca, pocz. XV w.).

Od końca XV w. nastąpił rozwój sztuki na terenie całego państwa, z gł. ośr. w Moskwie; ukształtował się wówczas słynny zespół arch. moskiewskiego Kremla. W 2. i 3. ćwierci XVI w. uwydatnił się nurt architektury nar. (cerkwie: w Kołomieńskim i Wasyla Błogosławionego w Moskwie). W późnym okresie rozwoju sztuki ruskiej dominował w architekturze i częściowo w malarstwie malowniczy styl dekoracyjny; w malarstwie, w którym długo trwały tradycje sztuki Rublowa, pojawił się w XVI w. portret (parsuna). Od 2. poł. XVII w. narastały tendencje przygotowujące przełom, jaki dokonał się w sztuce ok. 1700; były one wyrazem społ. i kult. przemian zachodzących na Rusi, ale niemałą rolę odegrały przy tym wpływy sztuki Zachodu, przenikające m.in. z Ukrainy; wpływy te były rozprzestrzeniane m.in. przez pracujących w Moskwie artystów pochodzenia obcego. W architekturze wprowadzano elementy porządków klas. oraz motywy renes. (np. attyki pochodzenia pol.) i barok.; ważną rolę na Rusi odgrywała architektura drewniana (pałace bojarskie i cerkwie wiejskie).

Zasadniczy przełom nastąpił za panowania Piotra I Wielkiego. Rosja włączyła się w artyst. nurt zachodniej i środkowej Europy; przejmowała, ale zarazem indywidualnie przetwarzała jego zdobycze; od tego czasu zaczyna się rozwój sztuki rosyjskiej. Podstawowe znaczenie dla niej miało założenie Petersburga, zarówno ze względów urb. i arch., jak również jako ośr. kulturalnego. Początkowo panował skromny styl barok.; natomiast w poł. XVIII w. rozpoczął się okres bujnego, dekoracyjnego baroku, którego gł. przejawem była twórczość architekta W.W. Rastrellego (przebudowa pałacu w Carskim Siole — ob. Puszkin, w Petersburgu — Pałac Zimowy). W okresie klasycyzmu, od ok. 1760 do 2. ćwierci XIX w. sztuka ros. zajmowała wybitne miejsce w Europie. Wzrósł udział artystów miejscowych, kształconych gł. w Akad. Sztuk Pięknych w Petersburgu (zał. 1757). Architektura odznaczała się ścisłym powiązaniem z urbanistyką oraz rozmachem założeń i monumentalnością (W.I. Bażenow, I.J. Starow, G. Quarenghi, A.N. Woronichin, A.D. Zacharow, K.I. Rossi i M.F. Kazakow). W twórczości rzeźbiarskiej z przełomu baroku i klasycyzmu wyróżnia się usytuowany w Petersburgu pomnik Piotra I Wielkiego na koniu E.M. Falconeta; w rzeźbie monumentalnej celowali m.in. M.I. Kozłowski i W.I. Demut-Malinowski, w portretowej — F.I. Szubin; największą indywidualnością epoki był I.P. Martos. W malarstwie wyróżnili się portreciści: F.S. Rokotow, D.G. Lewicki i W.Ł. Borowikowski. W 1. poł. XIX w. malarstwo ros. oscylowało między klasycyzmem a romantyzmem i realizmem (portrecista O.A. Kiprienski oraz A.G. Wenecjanow, K.P. Briułłow i A.A. Iwanow). W 2. poł. XIX w. dominował realizm o silnych akcentach krytyki społ. (działalność pieriedwiżników); pejzaż rodzimy najtrafniej odtwarzali I.I. Szyszkin i I.I. Lewitan. Najwybitniejszym malarzem ros. był I.J. Riepin. Obrazy hist. malowali W.W. Wierieszczagin i W.I. Surikow, do baśniowych czasów dawnej Rusi nawiązywał W.M. Wasniecow. Na przeł. XIX i XX w. rozwinął się modernizm; w malarstwie, grafice i scenografii znalazł on najpełniejsze odbicie w działalności Miru iskusstwa; do najwybitniejszych indywidualności epoki należeli W.A. Sierow i M.A. Wrubel.

Przed I wojną światową Rosja stała się jednym z gł. ośr. awangardy artyst. w Europie (abstrakcyjna sztuka, suprematyzm, łuczyzm, konstruktywizm).

W pierwszych latach po rewolucji październikowej nastąpił rozkwit sztuk plast. zaangażowanych w przemiany społ.-polityczne. Działali wówczas P.N. Fiłonow, K.S. Malewicz, L.S. Popowa, A.M. Rodczenko, W.J. Tatlin; ukształtował się wielki talent M. Chagalla. Nowe kierunki (konstruktywizm, suprematyzm), wyprzedzające myślenie przywódców partyjnych, zostały zastąpione „jedynym słusznym” realizmem socjalistycznym, obowiązującym od 1932 (powstanie MOSCH — jednolitych związków twórczych) aż do Gorbaczowowskiej pieriestrojki. Realizm socjalist. był oficjalnym stylem wspieranym przez mecenat państwa, wykorzystywanym do celów propagandowych, szczególnie w okresie stalinowskim. Do najbardziej znanych przedstawicieli tego kierunku należą malarze: A.M. i S.W. Gierasimowowie, A.A. Dejneka, M.B. Griekow, I.I. Brodski, P.D. Korin, R.R. Falk, P.P. Konczałowski, B.W. Ioganson, I.E. Graber, J.I. Pimienow, A.W. Kuprin, W.A. Sierow, W.A. Faworski, A.A. Mylnikow, W.N. Jakowlew, J.S. Ziernowa; rzeźbiarze: M.K. Anikuszyn, W.I. Muchina, J.W. Wuczeticz. Pewną swobodę odczuli artyści po dojściu do władzy 1953 N.S. Chruszczowa, a zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR (1956). Jednakże już 1962, na głośnej przeglądowej wystawie w moskiewskim Maneżu (wystawiali m.in. I.M. Bielutin, W.B. Jankilewski, E.J. Nieizwiestny), Chruszczow ostro wystąpił przeciw różnym „formalizmom” i wpływom „zdegenerowanej sztuki imperialistycznej”. 15 IX 1974 w moskiewskiej dzielnicy Bielajewo zorganizowano I Wystawę Jesienną na otwartym powietrzu, zw. Buldożerową (buldożerami rozpędzono artystów i publiczność). Specyficzne dla tego okresu stały się tzw. wystawy mieszkaniowe, w których brali udział najwybitniejsi twórcy (E.S. Gorochowski, F. Infante-Aran, D.M. Krasnopiewcew, L.J. Kropiwnicki, W.N. Niemuchin, D.P. Pławinski, D.A. Prigow, E.A. Sztejnberg, M. Szemiakin, A.T. Zwieriew). Charakterystycznym dla sztuki sowieckiej od lat 30. jest istnienie, niezależnie od siebie, sztuki oficjalnej (realizm socjalist.) i nieoficjalnej, która była naturalną kontynuacją tradycji awangardy ros. początku XX w., nawiązującej do konstruktywizmu, a także do kubizmu, futuryzmu, abstrakcjonizmu, taszyzmu i konceptualizmu. W latach 80. rozwinął się styl zw. soc-artem; jego przedstawicielami są m.in. G.D. Bruskin, I.J. Kabakow, S.E. Wołkow, W.A. Zacharow.

Bibliografia

W. MOLČ Sztuka rosyjska do roku 1914, Wrocław–Kraków 1955;

S. KOZAKIEWICZ Historia sztuki ruskiej i rosyjskiej, Warszawa 1956;

W. MOLČ Ikona ruska, Warszawa 1956;

I.E. GRABAR Istorija russkogo iskusstwa, t. 1–6, Moskwa 1909–16;

L. RÉAU L'Art russe, vol. 1–2, Paris 1921–22;

M. ALPATOW, N. BRUNOW Geschichte der altrussichen Kunst, Augsburg 1932;

Istorija russkogo iskusstwa, t. 1–13, Moskwa 1953–64;

G.H. HAMILTON The Art and Architecture of Russia, Harmondsworth 1954;

Istorija russkoj architiektury, Moskwa 1956;

C. GRAY The Great Experiment. Russian Art 1863–1922, London 1962;

T. TALBOT-RICE A Concise History of Russian Art, London 1963.

Surikow Wasilij I., Bojarynia Morozowa, 1887 — Galeria Tretiakowska, Moskwa

Sierow Walentin A., Dziewczyna z brzoskwiniami, 1887 — Galeria Tretiakowska, Moskwa

Petersburg, sobór Św. Izaaka

Muchina Wiera, Robotnik i kołchoźnica, 1935–37

Gorochowski Edward, plakat Lenin-Stalin, 1989

Malewicz Kazimierz, Kompozycja abstrakcyjna, 1913

Szyszkin Iwan I., Sosny w słońcu, 1886 — Galeria Tretiakowska, Moskwa

Siergijew-Posad, Ławra Troicka (Rosja)

Puszkin, pałac, Sankt-Petersburg (Rosja)

Petersburg, Pałac Zimowy (Rosja)

Malewicz Kazimierz, Czarny kwadrat na białym polu, 1913–15 — Kolekcja Inkombanku, Moskwa

Malewicz Kazimierz, Anglik w Moskwie, 1914 — Stedelijk Museum, Amsterdam

Kandinsky Wassily, Kościół w Murnau, 1910 — Städtische Galerie, Monachium