Praga

Praga, Praha ,

stolica Czech, m. wydzielone (na prawach kraju), nad Wełtawą, na wys. 180–370 m.

Ośrodek adm. kraju środkowoczeskiego; największy ośr. gosp., polit., kult. i nauk. Czech; siedziba rządu i parlamentu kraju; rozwinięty przemysł maszyn., elektrotechniczny, elektroniczny, zbrojeniowy, środków transportu (samochodowy, taboru kol., lotn., stoczn., produkcja tramwajów), chem. (gł. farm., gumowy, perfumeryjno-kosmetyczny), włók., odzieżowy, poligraficzny, szklarski, spoż. (mięsny, mleczarski, piwowarski, chłodniczy, cukierniczy, piekarniczy, młynarski), papierniczy; duży ośr. produkcji filmów (dzielnica Barrandov); jeden z największych węzłów komunik. w środkowej Europie; międzynarodowy port lotniczy (Ruzyně), port rzeczny (Holešovice); 1974 uruchomiono pierwszy odcinek metra (ob. 3 linie, ponad 40 stacji); ok. 20 wyższych szkół (m.in. Uniw. Karola, zał. 1348; konserwatorium, zał. 1811), Czes. Akad. Nauk, Czes. Akad. Nauk Roln., liczne instytuty nauk.-badawcze, biblioteki (największe: uniwersytecka i nauk.); planetarium; kilkanaście teatrów dram. i muz., m.in. Národni divadlo, Teatr im. J.K. Tyla, Teatr im. B. Smetany, filharmonia (1894), orkiestra symfoniczna Radia Czes. (1924), Praska Orkiestra Symfoniczna (1933), Akad. Muz. (1945), od 1946 coroczny festiwal muz. Pražske jaro (Praska Wiosna), liczne muzea (m.in. Muzeum Nar., Pragi, Piśmiennictwa Nar.) i galerie sztuki. Duży ośr. ruchu turystycznego. P. należy do najpiękniejszych miast Europy; leży w dolinie Wełtawy i na otaczających ją wzgórzach (wysokości względne w obrębie miasta osiągają ok. 200 m); brzegi Wełtawy są połączone kilkunastoma mostami; centrum miasta (Hradczany, Stare Miasto, Mała Strana, Nowe Miasto, Wyszehrad) stanowi najstarszą i najbardziej reprezentacyjną część P., tutaj koncentrują się biura, ambasady, uczelnie, domy towarowe, hotele, instytucje rozrywkowe; zakłady przem. skupione są gł. w północno-wschodniej części miasta (m.in. Karlín, Hloubětín, Vysočany, Libeň) oraz na południowym zachodzie (Smíchov, Jinonice); północno-zachodnią oraz południowo-wschodnią część P. zajmują gł. dzielnice mieszkaniowe; nowe dzielnice mieszkaniowe powstają na obrzeżach miasta, zwłaszcza na południowym wschodzie; z licznych parków do największych należy Park Kultury i Wypoczynku (m.in. stadion Strahov); ogród bot. i zoologiczny.

Historia.

Średniowieczna Praga powstała z osad skupionych wokół grodów nad Wełtawą: Hradu, siedziby Przemyślidów, zał. w IX w. na l. brzegu, i Wyszehradu, zał. w X w. po przeciwnej stronie rzeki; od 973 Hrad był także siedzibą biskupstwa Czech; od XI w. osadnictwo niem. i żydowskie; 1232–34 prawobrzeżne Stare Miasto i 1257 lewobrzeżna Mała Strana uzyskały prawa miejskie; za pierwszych Luksemburgów lokowano jeszcze 2 miasta: Hradczany (1320) i Nowe Miasto (1348); szczególny rozkwit miast praskich przypadł na panowanie Karola IV (1344 — arcybiskupstwo, 1348 — pierwszy w środkowej Europie uniwersytet); praskie defenestracje stały się początkiem wojen husyckich (1419) i wojny trzydziestoletniej (1618); w XVII w. nastąpił upadek miast praskich, z którego podźwignęły się w następnym stuleciu; 1748 nastąpiło ich połączenie; w XIX w. Praga stała się ośr. odrodzenia nar. Czechów, m.in. powstanie VI 1848 w czasie Wiosny Ludów; od 1918 stol. Czechosłowacji; po II wojnie świat. ośr. ważnych wydarzeń hist.: „zamachu praskiego” II 1948 (przejęcie władzy przez komunistów) i „praskiej wiosny” 1968; po rozpadzie Czechosłowacji 1993 — stol. Czech.

Zabytki.

Najbogatszy i najznakomitszy w środkowej Europie miejski zespół zabytkowy (wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO). Nad miastem dominuje wzgórze zamkowe Hradczany z got. katedrą Św. Wita (XIV–XV i XIX–XX w.) i zamkiem król. (XII–XVII w.) oraz licznymi pałacami. Architekturę rom. reprezentuje m.in.: Bazylika Św. Jerzego na Hradczanach (X, XII, XVII w.), kościół Św. Wawrzyńca na Małej Stranie, rotundy Św. Krzyża na Starym Mieście, Św. Longina i Św. Marcina (XI–XII w.). Od XIII w. wznoszono budowle got. — kościoły, m.in.: Wszystkich Św. (XII, XIV w.), Św. Henryka (XIV w.), Matki Bożej Śnieżnej (XIV, XVII w.), Św. Jakuba z klasztorem Minorytów (XIV, XVII w.), NMP na Tynie (XIV, XVI, XVII w.), NMP Śnieżnej (XIV w.), klasztor Św. Agnieszki z 2 kościołami (XIII w.), klasztor Emmaus (XIV, XVII w.); najstarsza w środkowej Europie synagoga Staronová (ok. 1270); wieża Mostowa (1390–95, P. Parler) i most Karola (1357–85, Parler, rzeźby 1709–14, F.M. Brokof i M.B. Braun); ratusze: na Starym (XIV, XIX w. z wieżą i słynnym zegarem z XV w.) i Nowym Mieście (XIV–XVI w.); Uniw. Karola (XIV w.). Architekturę renes. reprezentuje m.in. zameczek Hvezda (XVI w.) i pałace na Hradczanach: Belweder (1538–63) i Schwarzenbergów (1545–63). W okresie baroku wzniesiono lub przekształcono liczne kościoły, klasztory i pałace, m.in. kościoły: Zbawiciela na Małej Stranie (pocz. XVII w.), Matki Bożej Loretańskiej (XVII, XVIII w.), Krzyżowników (2. poł. XVII w.), Norbertanów na Strahovie (XII–XIII w., rozbudowa XVII–XVIII w.), Teatynów (XVII, XVIII w.), kościół Salwatora i kolegium Jezuitów, tzw. Klementinum (XVI–XVII w.); z XVIII w. pochodzą kościoły Św. Jana Nepomucena na Skałce w Wyszehradzie (1730–39) i Św. Mikołaja na Starym Mieście (1732–35, K.I. Dientzenhofer) i Św. Mikołaja na Małej Stranie (1704–11 i 1737–52, Ch. i K.I. Dientzenhofer), kościół i klasztor Benedyktynów w Břevnovie (przebudowana 1. poł. XVIII w., Ch. Dientzenhofer); z XVII i XVIII w. — pałace, m.in.: Wallensteina (Waldsteina), Troja, Toskański, Czerninów, Clam-Gallas, Thunów, Lobkowitzów, Schonbornów, Furstenbergów, willa Amerika (1717–20, K.I. Dientzenhofer). W XIX w. powstały liczne budowle użyteczności publicznej w stylach hist., m.in. Teatr Nar. (Narodni divadlo), Rudolfinum, Muzeum Nar.; ukształtowało się wówczas centrum miasta z Václavské náměstí. W okresie międzywojennym zaznaczyły się wpływy architektury funkcjonalnej (m.in. gmach Ubezpieczalni Społ. — 1926–34, J. Havlicek, K. Honzik) i konstruktywistycznej (m.in. kościół Św. Wacława — 1928–32, J. Gofar, Nar. Pomnik Wyzwolenia — 1927–32, J. Zázvorka). Pomniki: św. Wacława na Václavském naměstí (1887–1923, V. Myslbek), Jana Husa (1915, L. Šaloun), konny posąg Jana Žižki (projekt po 1931 B. Kafka, 1950). Cmentarze: żydowski (z nagrobkiem słynnego rabina Jehudy Löwa ben Bealela), Olšanský (zał. 1680) — tu pochowany F. Kafka, Wyszehradzki (zał. w latach 70. XIX w.) ze wspólnym grobowcem zw. Slavín (miejsce pochówku sławnych Czechów), na cmentarzu grób K. Čapka.

Bibliografia

J. JANAČEK Dzieje Pragi, Warszawa 1977.

Praga, most Karola i Hradczany

Praga, pałac Wallensteina na Małej Stranie (Czechy)

Praga, mosty na Wełtawie (Czechy)

Praga, most Karola, widok ze Staromiejskiej Wieży Mostowej, w głębi Hradczany (Czechy)

Praga, kościół Św. Mikołaja na Starym Mieście (K.I. Dientzenhofer, 1732–37)

Praga, fasada klasztoru od strony Placu Loretańskiego, przebudowana przez Ignacego Dientzenhofera

Kokoschka Oskar, Most Karola, 1934 — Národní galerie, Praga

Parler Piotr, Anna Świdnicka, rzeźba w tryforium katedry Św. Wita w Pradze, 1374–1385

Praga, Hradczany (Czechy)