Potoccy

Potoccy,

herbu Pilawa, jedna z najbardziej znanych rodzin w Polsce.

Wywodzili się ze w. Potok w pow. księskim w woj. krak., w 1. poł. XVI w. przenieśli się do ziemi halickiej. Trzej bracia: Jan, ur. ok. 1552, zm. 1611, Jakub, ur. ok. 1554, zm. 1613 i Stefan, ur. ok. 1568, zm. 1631, początkowo byli protegowanymi J. Zamoyskiego, z czasem zostali bliskimi współpracownikami i doradcami Zygmunta III Wazy, 1607 mieli znaczny udział w zwycięstwie nad rokoszanami M. Zebrzydowskiego; dzięki hojności króla weszli do kręgu magnatów — wszyscy byli kolejno wojewodami bracławskimi; Stefan, żonaty z córką hospodara mołdawskiego, 1606 i 1612, za zgodą króla, interweniował w Mołdawii. Mikołaj, ur. ok. 1593, zm. 1651, pogromca powstania Kozaków (1637), hetman wielki koronny i kasztelan krak., był już jedną z czołowych postaci w kraju; po klęsce pod Korsuniem (1648) dostał się do niewoli.

P. podzielili się na 2 gałęzie później zw.: hetmańską, czyli Srebrnej Pilawy, i prymasowską, czyli Złotej Pilawy. Najważniejsze postacie z gałęzi hetmańskiej: Stanisław Rewera, ur. ok. 1589, zm. 1667, wojewoda krak. i hetman wielki koronny, żonaty z córką hospodara mołdawskiego, właściciel olbrzymiej fortuny, miał sporo dokonań jako dowódca; jego syn, Andrzej, data ur. nieznana, zm. 1691, wojewoda, później kasztelan krak., założyciel Stanisławowa, był w opozycji za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, zwolennik Jana Sobieskiego, po jego elekcji szybko przeszedł do opozycji; jego syn, Józef, ur. 1673, zm. 1751, hetman wielki korony i kasztelan krak., związany ze Stanisławem Leszczyńskim, za panowania Wettynów był jednym z filarów stronnictwa republikanów zwalczającego Familię Czartoryskich; w ramach tej walki spowodował zerwanie kilku sejmów; jego syn, Stanisław, ur. 1698, zm. 1760, wojewoda poznański, był bierny politycznie; Jan, ur. 1761, zm. 1815, wnuk Józefa, archeolog, historyk, podróżnik, był działaczem i pisarzem polit., literatem; jego syn, Alfred, ur. 1786, zm. 1862, marszałek galicyjski, zał. ordynację łańcucką, jego bratową była Klaudynaz Działyńskich, ur. 1801, zm. 1836, samarytanka powstania listopadowego 1830–31, na emigracji podziwiana działaczka społ. i charytatywna. Inni przedstawiciele gałęzi hetmańskiej: Franci-szek, ur. 1788, zm. 1853, kolekcjoner, prezes Heroldii Królestwa Pol.; Adam, ur. 1822, zm. 1872, wnuk Jana, 1848 jeden z przywódców Kom. Nar. w Krakowie, polityk konserwatywny, należał do przywódców stańczyków; Andrzej, ur. 1861, zm. 1908, syn Adama, dyplomata, działacz gosp., namiestnik Galicji od 1903, zamordowany przez nacjonalistę ukr.; jego wnuk, Andrzej, ur. 1920, zm. 1995, tłumacz, prezes KIK w Krakowie; Alfred, ur. 1822, zm. 1889, wnuk Jana, minister rolnictwa (1867–70) i premier Austrii (1870–71), namiestnik Galicji (1875–83); jego wnukami byli Alfred, ur. 1886, zm. 1958, ostatni ordynat łańcucki, 1944 wywiózł cenne zbiory dzieł sztuki, które rozsprzedał, oraz Jerzy, ur. 1889, zm. 1961, dyplomata, od 1933 ambasador kolejno we Włoszech, Turcji i USA.

Feliks, data ur. nieznana, zm. 1702, syn Stanisława Rewery, od którego pochodzą linie na Tulczynie i Wilanowie, wojewoda a następnie kasztelan krak., hetman wielki koronny, wziął udział w rokoszu Lubomirskiego, przeciwnik profr. polityki Jana Sobieskiego; jego syn Michał, data ur. nieznana, zm. 1749, wojewoda wołyński, stronnik Stanisława Leszczyńskiego; Franciszek Salezy, ur. 1700, zm. 1772, bratanek Feliksa, wojewoda kijowski, właściciel olbrzymich dóbr na Ukrainie, które intensywnie kolonizował, przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego; Stanisław Szczęsny, ur. 1752, zm. 1805, syn Franciszka Salezego, wojewoda ruski, postać złowroga i tragiczna, przyjął protekcję Katarzyny II, marszałek konfederacji targowickiej 1792; jego trzecią żoną była słynna z urody i burzliwego życia Greczynka Zofia, ur. ok. 1760, zm. 1822, dla której Szczęsny zał. słynny park Zofiówka k. Humania, synową była muza Z. Krasińskiego i F. Chopina, Delfina z Komarów, ur. 1807, zm. 1877, żona Mieczysława, ur. 1799, zm. 1878, awanturnika, za przestępstwa kryminalne więzionego w Szlisselburgu, emigranta; inny z licznych synów Szczęsnego, Aleksander, ur. 1798, zm. 1868, był uczestnikiem powstania listopadowego 1830–31, emigrantem i filantropem; potomkiem Szczęsnego był też Franciszek Salezy, ur. 1877, zm. 1949, dziennikarz, polityk, 1928–38 dyr. Dep. Wyznań w Ministerstwie Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego. Z linii wilanowskiej pochodzili: Ignacy, ur. 1750, zm. 1809, marszałek wielki litew., wolnomularz, pisarz polit., działacz oświatowy, jeden z gł. twórców Konstytucji 3 maja 1791 i przywódców insurekcji kościuszkowskiej 1794, więziony w Rosji i Austrii; jego brat Stanisław Kostka, ur. 1755, zm. 1821, wolnomularz, polityk, pisarz polit., mecenas sztuki; w Królestwie Pol. jako szef Komisji Rządowej Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego oraz prezes Rady Stanu rozbudował szkolnictwo i zreorganizował instytucje kośc.; jego synową była pamiętnikarka i bardzo głośna dama okresu Księstwa Warsz. i Królestwa Pol. Annaz Tyszkiewiczów, ur. 1779, zm. 1867, a prawnukami: Jakub, ur. 1863, zm. 1934, twórca fundacji do badań nad rakiem i gruźlicą, oraz August, ur. 1847, zm. 1905, pionier sportu wyścigowego i utracjusz („hrabia Gucio”).

Najważniejsze postacie z gałęzi prymasowskiej, w XIX w. podzielonej na liczne odnogi: bracia Teodor, ur. 1664, zm. 1738, arcybiskup gnieźnieński i prymas, przywódca obozu republikanów, wróg Czartoryskich, lawirujący między dworem a opozycją, i Stefan data ur. nieznana, zm.1730, marszałek nadworny koronny, współpracownik brata; Antoni Michał, ur. 1702, zm. 1766, wojewoda bełski, po Teodorze przejął przywództwo republikanów i zaciekle zwalczał „Familię” Czartoryskich; Mikołaj Bazyli, ur. ok. 1706, zm. 1782, sławny z dziwactw, wybryków i ekstrawagancji; Joachim, data ur. nieznana, zm. 1791, regimentarz generalny konfederacji barskiej; Teodor, ur. 1730, zm. 1812, brat Mikołaja Bazylego, wojewoda bełski, konfederat barski, przeciwnik Konstytucji 3 maja 1791; Prot, ur. 1761, zm. 1801, wojewoda kijowski, rzutki przedsiębiorca, bankier i przemysłowiec, 1793 zbankrutował; Aleksander, ur. 1756, zm. 1812, wolnomularz, zwolennik Konstytucji 3 maja 1791, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej 1794, min. policji Księstwa Warsz.; Stanisław, ur. 1776, zm. 1830, generał, oficer w armii Księstwa Warsz., za Królestwa Pol. lojalny wobec cesarza, w dniu wybuchu powstania listopadowego 1830–31 zabity przez podchorążych; Leon, ur. 1799, zm. 1864, syn Stanisława, uczestnik powstania listopadowego, pamiętnikarz, powieściopisarz; Stanisław Wojciech, ur. 1857, zm. 1884 i jego żona, Annaz Działyńskich, ur. 1846, zm. 1924, właściciele Rymanowa, prowadzili rozległą działalność społ. i charytatywną; Tomasz, ur. 1809, zm. 1861, działacz społ., ekonomista, publicysta gosp. i polit., zwolennik uwłaszczenia chłopów; Hen-ryk, ur. 1868, zm. 1958, polityk konserwatywny, działacz społ., 1928–34 wiceprezes PCK, przemysłowiec.

Krzysztof Chłapowski