Polska. Teatr. Okres 1765–1918
 
Encyklopedia PWN
Polska. Teatr. Okres 1765–1918
Istotną zmianę w życiu teatralnym przyniosło panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego; 1765 zrodził się z jego inicjatywy pierwszy stały publiczny teatr w Warszawie (nazwany z czasem Teatrem Narodowym), obejmujący zespół włoski i francuski (niekiedy także niemiecki) oraz powstał pierwszy zawodowy zespół polski. Działał początkowo w saskiej Operalni (inauguracja polskich przedstawień 19 XI 1765), od 1774 w Pałacu Radziwiłłowskim, 1779 osiadł we własnym gmachu przy placu Krasińskich (do 1833). Powstanie Teatru Narodowego zapoczątkowało bujny rozkwit komedii obyczajowo-satyrycznych, przerabianych ze sztuk francuskich, z  „przystosowaniem” do stosunków polskich, pisanych najczęściej wprost na zamówienie teatru (np. J. Baudouin, F. Zabłocki); jego repertuar był początkowo określony królewskim programem „oświecenia sarmatów” (tzw. komedie na teatrum Bohomolca, zwłaszcza Małżeństwo z kalendarza, później Zabobonnik i Sarmatyzm Zabłockiego), z czasem jednak, w miarę usamodzielniania się teatru, wzbogacał się o nowe formy i gatunki widowiska (tzw. opera narodowa, przeróbki dramy, poetyckie komedie Zabłockiego, jak Fircyk w zalotach czy Król w kraju rozkoszy), a także wyrażał nowe tendencje estetyczne i polityczne, zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego i targowicy. Wiążąc się coraz ściślej z publicznością, Teatr Narodowy osiągnął dojrzałość w czasach dyrekcji W. Bogusławskiego (od 1783 z przerwami do 1814), który stworzył z niego instytucję o ważnej funkcji społecznej i obywatelskiej oraz wysokiej randze artystycznej, zarówno w okresie rozbudzonych nadziei na reformy państwa (1791 Powrót posła J. Ursyna Niemcewicza), jak w dobie targowicy (Henryk VI na łowach Bogusławskiego) i podczas walki o niepodległość (Bogusławskiego Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale z III 1794 wszedł do tradycji jako „pobudka” do insurekcji kościuszkowskiej). Do sukcesów teatru przyczynili się wybitni aktorzy: A. Truskolaska, K.B. Świerzawski, K. Owsiński, także sam Bogusławski. W czasach stanisławowskich działały liczne teatry magnackie (dla sceny księżny I.E. Lubomirskiej w Łańcucie J. Potocki napisał 1793 Parady), szkolne (np. Szkoły Rycerskiej) oraz prywatny teatr królewski (z nowymi scenami: w Starej Pomarańczarni i Teatrze na Wyspie w warszawskich Łazienkach). Zaczęły również powstawać publiczne teatry na prowincji: w Lublinie (1778), Lwowie (1780), Krakowie (1781), Poznaniu (1783), Wilnie (1785). Dzięki wytworzonej tradycji i osiągniętemu znaczeniu teatr polski przetrwał upadek państwa; mimo rozbioru kraju działał dalej, skutecznie broniąc języka i literatury narodowej, a w chwilach przełomowych dawał wyraz pragnieniom i dążeniom zbiorowości. Przez długi jeszcze czas wierny tradycji i wzorom oświeceniowym (symbolem tego była trwała obecność na scenie aktualnych wersji Cudu mniemanego... Bogusławskiego), wcześnie sięgnął jednak po utwory zwiastujące narodziny uczuciowości romantycznej, zwłaszcza po tragedie Szekspira (Romeo i Julia 1796 i Hamlet 1798 we Lwowie, Król Lear 1805 w Warszawie). Wprowadzenie do repertuaru Teatru Narodowego za dyrekcji L. Osińskiego (1814–33, z przerwami) polskiej tragedii klasycystycznej, propagowanej przez salony literackie i rozwijającą się wówczas krytykę teatralną (Towarzystwo Iksów), skończyło się, mimo paru sukcesów (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego 1817), niepowodzeniem; publiczność faworyzowała nowy repertuar romantyczny (Upiór wg G. Byrona 1821), imponujący bogactwem inscenizacji.
Podobnie jak przed rozbiorami Teatr Narodowy był pierwszą sceną kraju; od 1810 nadzorowany przez Dyrekcję Rządową, 1827 został całkowicie upaństwowiony, a jego status organizacyjny ukształtował się po powstaniu listopadowym 1830–31; zakazano wówczas nazwy: Narodowy. Otwarty 1833 gmach nazwano Teatrem Wielkim (występy zespołów opery i baletu), w jego skrzydle umieszczono scenę dramatyczną p.n. Teatr Rozmaitości; pod koniec XIX w. stworzono jeszcze 2 nowe zespoły: farsy i operetki. Wszystkie te sceny wchodziły w skład instytucji określanej od lat 50. jako Warszawskie Teatry Rządowe (WTR), na których czele stał prezes mianowany przez cara. Po 1831 na wiele lat uległy zerwaniu związki z zachodnioeuropejską twórczością dramatyczną, cenzura nie dopuszczała na scenę sztuk Szekspira, nie mogło być także mowy o graniu utworów polskich powstałych na emigracji, na scenie panoszyły się płaskie melodramaty i farsy. Niewiele lepiej było w mniej skrępowanych cenzurą teatrach Galicji; współzawodniczyły one od lat 40. z WTR, 1842 otwarto teatr we Lwowie, a 1843 przebudowano Stary Teatr (Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie), ale przedstawienia dramatów Szekspira czy F. Schillera należały do rzadkości, nawet w Krakowie za dyrekcji (1843–45) romantyka H. Meciszewskiego. Sprzyjający romantyzmowi J.N. Kamiński, antreprener i reżyser teatru we Lwowie (do 1848), zasłużył się zwłaszcza wystawieniami komedii A. Fredry.
Doświadczenia teatru krajowego po 1831 nie miały wpływu na problematykę i kształt dramatu tworzonego przez poetów Wielkiej Emigracji, nie myśleli oni też (z wyjątkiem C. Norwida) o wystawieniach swych utworów w kraju, formułowane zaś koncepcje i refleksje o teatrze (słynna Lekcja XVI A. Mickiewicza z 1843, zawierająca projekcję słowiańskiego teatru przyszłości) odwoływały się do doświadczeń teatru zachodnioeuropejskiego. Powstały wówczas rozziew między dorobkiem dramatycznym Wiekiej Emigracji a krajową praktyką teatralną został zniwelowany dopiero na przełomie XIX i XX w. w twórczości S. Wyspiańskiego; charakterystyczne, że prapremiery sztuk J. Słowackiego w Krakowie (Mazepa 1851) i Lwowie (Maria Stuart 1862, Balladyna 1862, Lilla Weneda 1863) budziły nie tyle opory cenzorów, ile krytyki. Lata 60. przyniosły zmiany w teatrze warszawskim; za prezesury (1868–80) przyjaznego Polakom S.S. Muchanowa udało się rozszerzyć repertuar; wrócił na scenę Szekspir, grano sztuki Fredry, po raz pierwszy w stolicy odegrano tragedię Słowackiego (Mazepa 1873). Szczytowy rozkwit WTR nastąpił w 2. połowie XIX w., w tzw. epoce gwiazd, w której pojawieniu się na scenie całej plejady talentów (H. Modrzejewska, A. Żółkowski syn, B. Leszczyński, W. Rapacki, B. Ładnowski, M. Frenkiel) towarzyszyły jaskrawe formy kultu aktorów, czemu sprzyjała m.in. nieautentyczność życia politycznego. Świetnemu aktorstwu nie dorównywał jednak ani repertuar, ani poziom reżyserii, dlatego od lat 80. teatry Galicji skutecznie rywalizowały z WTR. W 2. połowie XIX w. zbudowano stałe teatry także w Poznaniu (1875, w wyniku społecznej akcji p.n. Naród sobie), Łodzi (1878), Lublinie (1886), Kaliszu (1900).
W ciągu całego XIX w. we wszystkich 3 zaborach działały liczne zespoły wędrowne, które w okresie letnim osiadały w Warszawie i występowały w tzw. teatrzykach ogródkowych. W 1868–1908 działało około 40 takich scen z widownią na wolnym powietrzu. Teatr krakowski (Stary Teatr, Teatr im. J. Słowackiego) za dyrekcji S. Koźmiana (1871–85), T. Pawlikowskiego (1893–99) i J. Kotarbińskiego (1899–1905) osiągnął wysoki poziom artystyczny; słynął ze znakomitego aktorstwa; w repertuarze znalazła się polska dramaturgia narodowa (Kochanowski, Zabłocki, Fredro, Słowacki), klasyka światowa (Szekspir, J.W. Goethe, Schiller) i sztuki współczesne, torujące drogę naturalizmowi i symbolizmowi (Tamten G. Zapolskiej 1898, W sieci J.A. Kisielewskiego 1899, Dla szczęścia S. Przybyszewskiego 1899); scena krakowska była miejscem prapremier wielkich polskich dramatów romantycznych (Kordian Słowackiego 1899, Dziady Mickiewicza 1901, Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego 1902) i sztuk S. Wyspiańskiego (Warszawianka 1898, Wesele 1901, Wyzwolenie 1903, Noc listopadowa 1908). Wyspiański, projektując kostiumy, dekoracje i oświetlenie do swoich sztuk, zapoczątkował rozwój polskiej scenografii; jego koncepcje inscenizacyjne ukształtowały w dużej mierze idee polskiego teatru monumentalnego L. Schillera. Na wysokim poziomie utrzymywał się stale teatr lwowski; kierowany przez Pawlikowskiego (1900–06), słynął z wielu wybitnych inscenizacji polskiej i obcej klasyki oraz sztuk współczesnych. Wśród aktorów krakowskich i lwowskich wyróżniali się: W. Siemaszkowa, I. Solska, K. Kamiński, L. Solski, A. Mielewski, M. Tarasiewicz. Rozwojowi teatru w Galicji sprzyjała autonomia; w zaborze rosyjskim dopiero po 1905 nastąpiło złagodzenie cenzury i pozwolono zakładać prywatne polskie teatry stałe.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Teatr. W. Rapacki (Król), E. Wolski (Mazepa), J. Królikowski (Wojewoda), J. Tatarkiewicz (Zbigniew) i H. Modrzejewska (Amelia) w Mazepie J. Słowackiego — Teatr Rozmaitości w Warszawie (1873) fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Siemiradzki Henryk, kurtyna dla Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1894 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia