Polska. Środki przekazu. Radio
państwo w środkowej Europie, nad Morzem Bałtyckim
Polska. Środki przekazu. Radio
Encyklopedia PWN
Druga Rzeczpospolita. Polskie Radio SA otrzymało koncesję na prawo budowy i eksploatacji urządzeń radiofonicznych na obszarze Polski. 18 VIII 1925 (pierwszy dyr. Z. Chamiec); VII 1935 większość akcji spółki (96%) wykupił rząd, uzyskując decydujący wpływ na politykę programową radia (dyr. R. Starzyński). 18 IV 1926 została uruchomiona pierwsza rozgłośnia i stacja nadawcza Pol. Radia w Warszawie, 24 V 1931 we wsi Łazy k. Raszyna najsilniejsza wówczas na świecie radiostacja (moc 120 kW); w Niepokalanowie zorganizowano z inicjatywy ojca Maksymiliana Kolbego radiostację krótkofalową. Do 1939 działało 8 rozgłośni radiowych i 10 stacji nadawczych, które uruchamiano w następującej kolejności: Warszawa I (1926), Kraków (1926), Poznań (1927), Katowice (1927), Wilno (1928), Lwów (1930), Łódź (1931), Toruń (1935), Warszawa II (1937), Baranowicze (1938). 1 I 1939 abonentów radiowych było 1016 tys. (na wsi 327 tys.); na 100 mieszk. przypadało ok. 3 abonentów; ponad 37% czynnych aparatów stanowiły odbiorniki kryształkowe.
Stałe, regularne programy nadawano z Warszawy od 1926. Polskie Radio było 1927 inicjatorem międzynar. wymiany programów (Chamiec został przewodniczącym specjalnie utworzonej komisji w Międzynar. Unii Radiofonicznej); od 1935 utrzymywało stałą łączność z Polonią (audycje emitowane do Europy, USA, Ameryki Południowej, także w językach obcych). Było ważnym czynnikiem w integracji porozbiorowych terenów, kształtowało wzorzec poprawnej polszczyzny mówionej. Od 1930, po okresie eksperymentów, ustalały się podstawy estetyki specyficznie radiowej. Audycje słowne były wypierane przez muzyczne; 1938 na 40 tys. godz. programu (w skali rocznej) nadawano 26,2% audycji słownych, 54,1% muzycznych, 5,2% słowno-muz.; emitowano nabożeństwa, audycje dla węższych grup słuchaczy (uczniów, dzieci, rolników, żołnierzy, robotników). W 1933 powstał teatr radiowy zw. Teatrem Wyobraźni (Z. Marynowski, W. Melina); od 1926 nadawano słuchowiska dla dzieci (W. Tatarkiewicz-Małkowska). Do osiągnięć programowych należały audycje działu lit., zwłaszcza przygotowywane 1935–39 pod kierunkiem W. Hulewicza i J. Parandowskiego, przy współpracy z Z. Kisielewskim i reżyserami T. Byrskim i A. Bohdziewiczem. Do najpopularniejszych audycji rozrywkowych należał cykl Wesoła lwowska fala (od 1933). W 1936 rozpoczęto nadawanie transmisji pierwszej radiowej imprezy estradowej (Podwieczorek przy mikrofonie) oraz emisję pierwszej „mówionej” pol. powieści radiowej (Dni powszednie państwa Kowalskich M. Kuncewiczowej). Wydział muz. pod kierunkiem E. Rudnickiego (od XII 1934), M. Jaworskiego i R. Jasińskiego rozpoczął cykle audycji muz.; powstała Mała Orkiestra Polskiego Radia (1 IV 1935; pod dyr. Z. Górzyńskiego) i Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (2 X 1935; pod dyr. G. Fitelberga), której koncerty były wydarzeniami artyst. w kraju i za granicą. Wydział oświat. (pod kierunkiem H. Mościckiego i E. Grochowskiej) nadawał audycje dla szkół, przy współpracy popularyzatorów (S. Sumiński, J. Żabiński). W 1935 powstał wydział aktualności (S. Stok, S. Poraj-Koźmiński) obejmujący: dzienniki (K. Pruszyński, S. Sachnowski), wiadomości sport. (J. Felsztyński, J. Dylewski); od 1938 nadawano Tygodnik dźwiękowy (z wykorzystaniem nagrań na Stille'u i płytach miękkich; spikerzy, m.in.: J. Poraska, T. Bocheński, J. Opieński, Z. Świętochowski; w programie dla zagranicy A. Hryszkiewicz, K. Pieńkowski, później B. Kielski, J. Przybora). Katowice wyróżniały się bogatym programem audycji regionalnych (np. gawędy W niedzielę przy żeleźnioku). Audycje w językach mniejszości nar. (nadajniki znajdowały się na terenie Niemiec) były emitowane rzadko i niesystematycznie. Program Polskiego Radia odzwierciedlał pluralizm kierunków ideowych i założeń artyst., znamienny dla ówczesnej kultury. Ukazywały się czasopisma, tyg. ilustrowany „Radio” (1926–34) i jego kontynuacja „Antena” (do 1939).
Druga wojna światowa. Po wybuchu II wojny światowej Polskie Radio — nie przygotowane organizacyjnie i programowo — 5 IX 1939 zakończyło działalność. Ochotniczy zespół radiowców (Rudnicki — mianowany dyr. przez S. Starzyńskiego, Poraj-Koźmiński, M. Ponikowska, M.N. Żebrowska) uruchomił rozgłośnię kierującą życiem oblężonej Warszawy; następnie gromadził sprzęt i organizował program (także pracował nad koncepcją Polskiego Radia po wojnie) we współpracy z Dep. Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj oraz BIP KG AK; 9 VIII–4 X 1944 nadawał audycje przez radiostację AK „Błyskawica”; (twórca T. Żenczykowski, kierownik S. Zadrożny, redaktorzy: J. Nowak-Jeziorański, Rudnicki, E. Osmańczyk, Z. Skierski, M. Ponikowska). Dla Polaków nadawało programy BBC (od 1939), później docierały audycje rozgłośni ZPP. Okupanci pod groźbą kary śmierci zakazali słuchania radia, w celach propagandowych w miastach instalowano na ulicach głośniki, pogardliwie zw. szczekaczkami. Zniszczeniu uległy rozgłośnie, radiostacje, płytoteki, biblioteki, archiwa.
Polska Rzeczpospolita Ludowa. W 2. poł. 1944 ekipa PKWN (z W. Billigiem na czele oraz m.in.: S. Nadzin, R.Z. Lipiński, H. Lukrec, W. Matuszewska, J. Mietkowski, J. Stefczyk) przystąpiła do odbudowy i organizacji pol. radiofonii; 11 VIII w Lublinie rozpoczęła działalność radiostacja Pszczółka. 22 XI 1944 utworzono Przedsiębiorstwo Państw. „Polskie Radio”. Pierwszymi lektorami (od 1948) byli: K. Pytlarczykówna, T. Bukowski, M. Kwiatkowski, S. Masłowski, T. Nowicki. Do 1949 pol. radiofonia została odbudowana. Dysponentem radia były gł. centralne władze PPR, wśród kierowników pol. radiofonii byli znani działacze komunist., także publicyści związani z SD, PPS, rzadko SL. Legalna opozycja polit. nie miała mężów zaufania w kierownictwie. Zwrot polit. wprowadzający zmianę statusu Polskiego Radia nastąpił po kongresie zjednoczeniowym PPR i PPS. Na mocy dekretu z 4 II 1949 utworzono Centralny Urząd Radiofonii (CUR), który miał być organem nadrzędnym nad Polskim Radiem i państw. Przedsiębiorstwem Radiofonizacji Kraju (utworzonym 1949); dyrektor programowy (J. Baumritter) i jego współpracownicy w dziedzinie informacyjno-polit. współdziałali z Wydziałem Prasy i Wydawnictw KC PZPR. 2 VIII 1951 zniesiono CUR i zlikwidowano Przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Radio”, wzorem radiofonii sowieckiej powołano Kom. do Spraw Radiofonii „Polskie Radio”, określony jako organ rządu ds. radiofonii i telewizji, 2 XII 1960 przekształcony w Kom. do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” — organ administracji państwowej.
Przekazanie 24 VII 1949 Centralnej Radiostacji w Raszynie o mocy 200 kW (maszt antenowy 335 m) umożliwiło uruchomienie po raz pierwszy w Polsce 2 programów ogólnopol. — Programu I i Programu II. W 1950 zaczęto stosować taśmę magnetofonową do rejestrowania i odtwarzania audycji (wcześniej emitowanych na żywo lub z płyt gramofonowych); na falach ultrakrótkich (UKF), po próbach 1953, nadawano od 1958 Program III, od 1976 Program IV. Pierwszą audycję stereofoniczną nadano z Warszawy 14 VIII 1961, od 1967 wydłużano czas nadawania stereofonicznego. W 1966 wprowadzono ogólnopol. program nocny, 1973 całodobowy. W 1974 oddano do użytku Centrum Radionadawcze w Konstantynowie k. Gąbina, o mocy 2000 kW, z najwyższym na świecie masztem o wys. 646 m (działał do VIII 1991, jego funkcję przejęła czasowo zmodyfikowana radiostacja w Raszynie). W 1980 było czynnych 17 rozgłośni radiowych: centrala w Warszawie nadająca 4 programy (I na falach długich, II na falach długich, średnich i ultrakrótkich oraz III i IV na falach ultrakrótkich) i 16 regionalnych (1945 — Kraków, Warszawa, Katowice, Bydgoszcz, Poznań, Gdańsk, Łódź, Szczecin; 1946 — Wrocław; 1951 — Rzeszów; 1952 — Opole, Lublin, Białystok, Olsztyn, Kielce; 1953 — Koszalin, Zielona Góra), nadających program lokalny na falach ultrakrótkich. W 1957 zainaugurowała działalność Radiostacja Harcerska (od 1960 p.n. Rozgłośnia Harcerska).
Od 1944 wszystkie teksty audycji znajdowały się pod kontrolą państw. cenzury. Program informacyjno-polit., początkowo o zabarwieniu polemicznym (temat wojny, powstania warszawskiego, eksterminacyjnej polityki okupanta; gł. cykl publicystyczny Głosy życia, dotyczący powrotu Polski na Ziemie Zachodnie i Północne), od utworzenia zdominowanego przez komunistów Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945) nabierał charakteru zdecydowanie propagandowego (cykle Z dziejów barbarzyństwa niemieckiego w Polsce, Jedziemy na Zachód, Z życia narodów słowiańskich; poświęcona problemom wewn. kraju Trybuna radiowa, oparta na listach słuchaczy; później Fala 49); przeprowadzano kampanie propagandowo-agitacyjne, np. przed referendum (VI 1946) i wyborami (I 1947); od 1949 nadawano relacje z procesów polit.; skasowano transmisje nabożeństw (przywrócone 1980). Wypełnianiem „białych plam”, luk informacyjnych oraz prostowaniem fałszerstw w programie Polskiego Radia zajęły się sekcje pol. rozgłośni zachodnich — BBC, Głosu Ameryki, a zwłaszcza Wolnej Europy; w kraju były one zagłuszane i stanowiły przedmiot gwałtownych kampanii, zwalczających „wrogą propagandę”. Przełomowe wydarzenia w kraju odbijały się na sytuacji radia (ożywienie polit., społ. i kult. 1956–60, koncepcja tzw. propagandy sukcesu w latach 70.); przeciw polityce władzy po 13 XII 1981 zaprotestowało wielu publicystów, twórców, aktorów, którzy odmówili współpracy z radiem; po weryfikacji polit. zwolniono wielu pracowników; od IV 1982 emitowano okresowo w Warszawie i in. miastach cykl niezależnych audycji (Radio „Solidarność”), także na fonii telewizji (współorganizatorzy Z. i Z. Romaszewscy). Eksperymenty i poszukiwania nowatorskich rozwiązań owocowały w dziedzinie reportażu, audycji dokumentalnych, słuchowisk. Do programu polit.-informacyjnego wprowadzono audycje typu magazynowego: Muzyka i aktualności (od 1950), Warszawska fala (od 1952), Z kraju i ze świata (od 1955); bloki — Lato z radiem (od 1971), Sygnały dnia (od 1973), Cztery pory roku (od 1978), Zapraszamy do Trójki (od 1976). Trwałym dorobkiem Pol. Radia o zasięgu krajowym i zagr. są programy oświat. i kult.; szczególną rolę (w sytuacji braku nauczycieli, książek, pomocy nauk.) odegrał Radiowy Uniw. Lud. (od 1946/47), przekształcony IX 1948 we Wszechnicę Radiową; X 1948 wprowadzono pierwsze na świecie audycje dla przedszkoli (kier. H. Hermlin), od 1949 audycje umuzykalniające (M. Wieman); 23 I 1974 zainaugurowano nauczycielski Uniw. Radiowo-Telewizyjny NURT. Czytano powieści radiowe: P. Gojawiczyńskiej Stolica, H. Boguszewskiej Żelazna kurtyna, A. Kowalskiej Uliczka klasztorna. Nadawane są mówione powieści radiowe Matysiakowie (od 1956; autorstwa Dż. Połtorzyckiej, J. Janickiego, S. Stampfla, W. Żesławskiego) i W Jezioranach (od 1960; autorstwa Z. Posmysz, W. Milczarka, A. Mularczyka). W 1947 powstał Teatr Polskiego Radia, w którym sukcesy artyst. odnieśli m.in. reżyserzy: Z. Kopalko, J. Owidzki, Z. Nardelli, E. Płaczek. W 1949 radiowy teatrzyk Eterek J. Przybory i J. Wasowskiego debiutował cokwartalną powieścią Ciąg dalszy nastąpi, która poprzedziła telew. Kabaret Starszych Panów. Dział muz. organizowali S. Szpinalski, Z. Turski, T. Dąbrowski, w Warszawie Jasiński, przy współpracy W. Lutosławskiego i W. Szpilmana. Stabilizację pozycji muzyki w Pol. Radiu umożliwiło uruchomienie Programu III. Największe osiągnięcia wniosły Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach (zał. 1945 przez W. Rowickiego), Orkiestra i Chór Polskiego Radia w Krakowie (zał. 1947), orkiestra Rozgłośni Bydgoskiej (1945–55, dyr. A. Rezler), Orkiestra Rozgłośni Warszawskiej (zał. 1945, dyr. do 1976 S. Rachoń). Szczególną rolę odegrało radio w upowszechnianiu muzyki kameralnej, chóralnej, lud. (z całego świata); dysponuje wybitnymi nagraniami muzyki poważnej i rozrywkowej. Oprócz programów prowadzonych przez muzykologów, popularność zdobyły audycje (pogadanki, felietony) Jasińskiego, J. Waldorffa, K. Stromengera, J. Webera. Najdłużej nadawaną audycją muz. była Rewia piosenek L. Kydryńskiego (1955–81; z Krakowa i Warszawy); 9 XI 1957 powstało Studio Eksperymentalne Polskiego Radia (dla kompozytorów radia, telewizji i filmu; kier. J. Patkowski), jedna z nielicznych na świecie pracownia dźwięku i muzyki elektronicznej; 1963 — Radiowe Studio Piosenki, 1965–73 działało Młodzieżowe Studio „Rytm” (A. Korzyńskiego), najpopularniejszy radiowy blok muz. w Programie I. Program III był inicjatorem (1962) Ogólnopol. Festiwalu Pol. Piosenki w Opolu. W stałym repretuarze znajdowały się: audycje rozrywkowe, np. Bawmy się razem (od 1952), o charakterze masowym, przekształcona (1955) w Zgaduj zgadulę (prowadzoną przez W. Przybylskiego i A. Rokitę), czy Podwieczorek przy mikrofonie (od 1958; prowadzony m.in. przez Z. Wiktorczyka); kabarety: J. Fedorowicza (60 minut na godzinę w III Programie), S. Friedmanna, J. Janczarskiego, J. Pietrzaka, W. Wolskiego, M. Zembatego. Dużą popularność zdobył też blok audycji sport., obejmujący zarówno informacje, jak i transmisje przeprowadzane na żywo (do klasyki radiowej należą reportaże B. Tomaszewskiego).
Od 1944 pol. radio nadaje programy dla zagranicy w językach obcych i pol. (1955–57 Kraj, następnie Radio Polonia, od 1989 Polskie Radio Warszawa — Program dla zagranicy); bezpośrenio emitowano w językach ang., niem., czeskim, esperanto; w języku ros. przesyłano do Moskwy taśmy; na pocz. lat 90. wprowadzono audycje w języku białoruskim, litew., ukr. (każda trwa 1,5 godz.; są prowadzone przez dziennikarzy z Litwy i Ukrainy); najdłużej są emitowane audycje w języku ang. i niem.; 1990 rozpoczęto nadawanie specjalnych audycji dla Polaków na Wschodzie. Rozgłośnie regionalne nadają programy mniejszości nar. zamieszkałych w Polsce: ukr. (od lat 60.) — w Białymstoku, Koszalinie, Olsztynie, Rzeszowie, Szczecinie; białoruskiej i litew. (od lat 90.) — w Białymstoku; niem. (od 1990) — w Opolu i Katowicach.
TRZECIA RZECZPOSPOLITA
Zniesienie cenzury umożliwiło swobodny rozwój radia publicznego oraz powstanie i rozwój radia prywatnego. Po 1989 także polskojęzyczne stacje zachodnie uzyskały możliwość tworzenia przedstawicielstw i akredytowania korespondentów zagr. w Polsce, na przykład RWE-Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa (od V 1990), BBC-Sekcja Polska (od 1989), VOA-France Internationale-Sekcja Polska (od 1989). Nastąpiły ważne przekształcenia strukturalne w sferze zarządzania. Na mocy ustawy 1993 została powołana Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji nadzorująca m.in. radio publiczne oraz udzielająca koncesji radiom prywatnym.
Radio publiczne. W 1993 weszła w życie Ustawa o radiofonii i telewizji, na mocy której PR jest nadawcą publicznym, niezależnym od państwa, o strukturze obejmującej jedną ogólnokrajową i 17 regionalnych spółek akcyjnych, utrzymującą się z wpływów abonamentowych i reklam; dysponuje 5 uzupełniającymi się programami o zróżnicowanym charakterze (programy: I, II, III, Radio Bis — do 1994 Program IV, oraz Pol. Radio Warszawa — program dla zagranicy). Prezesem Zarządu PR 1993–98 był K. Michalski, następnie R. Miazek, od 2002 A. Siezieniewski. W nowej rzeczywistości, kształtującego się rynku nadawców radiowych, zaczęły powstawać prywatne radiostacje, przeważnie o charakterze komercyjnym, całkowicie zmieniając dotychczasowy obraz pol. radiofonii. W 1994 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji przyznała koncesje na nadawanie programu ogólnopol. stacjom RMF-FM (zał. 1990) i Radiu Zet (zał. 1990 przez A. Woyciechowskiego) oraz 130 koncesji rozgłośniom lokalnym, co nie oznaczało końca formowania się rynku radiofonicznego w Polsce (ponad 30 koncesji 1995). Aktywność nowych stacji spowodowała ograniczenie liczby słuchaczy dominującego pod tym względem do 1989 Programu I PR, tym niemniej niektóre pozycje programowe zachowały swoje audytoria: Lato z radiem, najpopularniejsza audycja w dziejach PR, a także Sygnały dnia, powieści radiowe W Jezioranach i Matysiakowie, wizytówką radia pozostaje jak dawniej Teatr Pol. Radia (kier. J. Kukuła). PR cieszyło się po 1989 statusem instytucji wiarygodnej, obdarzonej zaufaniem społ. (w połowie lat 90. — 82%). Jednakże kosztem radia publicznego słuchaczy zdobyły ogólnokrajowe stacje komercyjne, rozgłośnie regionalne powstające na terenie całego kraju oraz stacje tematyczne (Radio Klasyka, Radio PiN, Radio Jazz). Szczególnym zjawiskiem pozostaje Radio Maryja (zał. 1991), prowadzone przez Zgromadzenie Ojców Redemptorystów (kier. ojciec T. Rydzyk), dysponujące koncesją ogólnokrajową, odgrywające rolę informacyjną, rel. i polit. (nieformalna reprezentacja w sejmie od 1997). Oceny i komentarze tej rozgłośni, słuchanej także przez Polaków poza krajem, dotyczące sytuacji polit. i gosp. w kraju, budzą zastrzeżenia części wiernych i hierarchii katol., cieszy się ona jednak większą popularnością niż inne radiostacje rel., m.in. Radio Plus, Radio Józef (ogółem działa ok. 50 radiostacji diecezjalnych oraz parafialne i zakonne). Komercjalizacja radiofonii (stacje prywatne utrzymują się z reklam) wpłynęła na specyfikę programu opartego przede wszystkim na muzyce i krótkich informacjach, chętnie kierującego uwagę ku wydarzeniom sensacyjnym i poza wyjątkami rezygnującego z programów ambitniejszych. Z mocy ustawy na straży wolności słowa oraz samodzielności nadawców i interesów słuchaczy stoi Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (od 1993), której praktyka działania (reprezentowanie interesów świata polityki) budzi coraz większe zastrzeżenia. W 2002 w Polsce program emitowało ok. 200 stacji radiowych; 2003 największy udział w rynku miały stacje: RMF-FM (23%), Radio Zet (19%), Program I PR (16%), Program III PR (5%), następnie Radio Maryja, Radio Wawa, Program II PR, Radiostacja, Radio TOKFM. W 2010 Polskie Radio nadawało audycje w 4 programach ogólnopolskich. Programy regionalne nadawało 17 ośrodków radiofonii publicznej, a oddzielny program V przeznaczony jest dla osób spoza Polski. Prywatne podmioty były w posiadaniu 287 koncesji radiowych (9 na program ogólnopolski i ponadregionalny oraz 278 — na emisję programu lokalnego).
Bibliografia
M.J. KWIATKOWSKI Tu Polskie Radio Warszawa, Warszawa 1980;
tenże Wrzesień 1939 w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia, Warszawa 1984;
tenże Polskie Radio w konspiracji 1939–1944, Warszawa 1989;
J. MYŚLIŃSKI Mikrofon i polityka. Z dziejów radiofonii polskiej 1944–1960, Warszawa 1990;
M.J. KWIATKOWSKI Tu mówi powstańcza Warszawa, Warszawa 1994;
70 lat Polskiego Radia, Warszawa 1995.
