Polska. Polityka społeczna. Pomoc społeczna
państwo w środkowej Europie, nad Morzem Bałtyckim
Polska. Polityka społeczna. Pomoc społeczna
Encyklopedia PWN
W okresie międzywojennym obowiązek pomocy społ. spoczywał, zgodnie z ustawą z VIII 1923, na związkach samorządu terytorialnego. Ponadto kwestią tą zajmowały się parafie i organizacje charytatywne. Po II wojnie świat. podstawę prawną w zakresie pomocy społ. stanowiła nadal ustawa z 1923 (obowiązywała do 1990). W 1945–49 pomoc społ. sprowadzała się do działań o charakterze ratowniczym, polegających na udzielaniu doraźnego wsparcia sierotom, dożywianiu ludności, zaopatrywaniu jej w odzież, organizowaniu domów noclegowych, schronisk itp. W 1949–57 pomoc ograniczała się do zapewnienia podstawowych środków utrzymania ludziom starym i niepełnosprawnym (ustrój socjalist., zapewniając wszystkim prawo do pracy, miał automatycznie likwidować ubóstwo i nędzę). W 1958 powołano Polski Komitet Pomocy Społecznej, który wraz z Polskim Czerwonym Krzyżem i innymi organizacjami społ. i kośc. realizował pomoc społeczną. Nowe regulacje prawne w tym zakresie zostały wprowadzone XI 1990 ustawą o pomocy społ. (ze zmianami z VIII 1992), która zastąpiła akt prawny z 1923. Zgodnie z ustawą pomoc społ. organizują organy administracji państw. i samorządowej, współpracujące w tym zakresie z organizacjami społ., jak Pol. Czerwony Krzyż, Pol. Kom. Pomocy Społ., związki wyznaniowe, stowarzyszenia charytatywne, fundacje itp. Ciężar obowiązków związanych z pomocą społ. został przeniesiony z administracji rządowej na gminy, choć udział państwa pozostał nadal decydujący. Wyodrębniono zadania własne (finansowane z funduszy gminnych) i zlecone (opłacane przez państwo). Pracownicy zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej stali się pracownikami samorządowymi. W 2001 w jednostkach organizacyjnych pomocy społ. było zatrudnionych ponad 100 tys. osób, z czego 36 tys. w ośrodkach pomocy społ., 47 tys. w domach pomocy społ., ponad 14 tys. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Urynkowienie i prywatyzacja gospodarki spowodowały, że działalność socjalna przeniosła się z zakładów pracy do miejsca zamieszkania. W prywatnych zakładach działalność socjalna jest albo ograniczona, albo nie ma jej wcale. W myśl niepisanej umowy pracownicy rezygnują z roszczeń socjalnych, a pracodawca rekompensuje to wzrostem płac. Podobna tendencja występuje w państw. zakładach, gdzie za cenę podwyżek płac bądź tylko utrzymania płynności wypłat wynagrodzeń załogi godzą się na likwidację i wyprzedaż bazy socjalnej oraz ograniczenie funduszu socjalnego. W wyniku urynkowienia gospodarki i prywatyzacji nastąpiła radykalna zmiana struktury podopiecznych pomocy społecznej. Do końca lat 80. byli to przede wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, rodziny alkoholików oraz sieroty z domów małego dziecka. Obecnie wśród podopiecznych przeważają osoby w wieku produkcyjnym, z reguły zdrowe, ale z powodu niskich płac lub bezrobocia nie dysponujące wystarczającymi środkami na utrzymanie. W 2001 z różnych form pomocy skorzystało ponad 1,6 mln rodzin, w których żyło ponad 5 mln osób. Powody trudnej sytuacji życiowej to przede wszystkim ubóstwo (ponad 900 tys. rodzin) oraz bezrobocie (737 tys.).
Zakres pomocy społ. w Polsce obejmuje świadczenia środowiskowe i instytucjonalne. Do świadczeń środowiskowych zalicza się m.in.: zasiłki pieniężne stałe, okresowe i celowe, pomoc rzeczową, np. w postaci żywności, odzieży, opału, świadczenie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, poradnictwo psychol. i prawne, sprawianie pogrzebu. W razie niemożności zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, osoba potrzebująca opieki może uzyskać pomoc instytucjonalną w formie pobytu w domu pomocy społ. lub w zakładzie opiekuńczym. W 2003 było 1099 domów i zakładów pomocy społ. dysponujących 99,7 tys. miejsc, a z pomocy społ., niezależnie od formy i rodzaju świadczeń, skorzystało ponad 3 mln osób.
Fundusze pomocy społ. są przeznaczone na 3 grupy wydatków: 1) zindywidualizowane świadczenia uznaniowe wymagające diagnozy w formie wywiadu środowiskowego (m.in. zasiłki celowe, usługi domowe, pożyczki na usamodzielnienie ekon.); 2) znormalizowane świadczenia, do których uprawnienia łatwo ustalić (np. pomoc mieszkaniowa); 3) świadczenia dostępne dla wszystkich, którzy spełniają określone wymogi formalne (np. zasiłki stałe dla osób, które stały się inwalidami przed 18 rokiem życia).
Bibliografia
W. MUSZALSKI Wprowadzenie do nauki ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1988;
J. AULEYTNER, M. KSIĘŻOPOLSKI, M. SZYLKO-SKOCZNY Nauka o polityce społecznej. Wybrane problemy teorii i praktyki, Warszawa 1990;
S. GOLINOWSKA Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej. Studium ekonomiczne, Warszawa 1994.
