Polska. Oświata. Od początków do 1795

Polska. Oświata. Od początków do 1795.

Działalność oświat. na ziemiach pol. rozwinęła się w XI–XII w. wraz z zakładaniem szkół katedralnych w siedzibach biskupich, a następnie szkół kolegiackich przy bogatszych kościołach. Najwcześniej powstały one w Poznaniu, Płocku, Wrocławiu, Włocławku, Krakowie, Sandomierzu, Wiślicy, Łęczycy, Głogowie, Legnicy i Brzegu. Na XIII w. przypada także rozwój szkół parafialnych, zakładanych wraz z powstawaniem i rozwojem parafii; podstawą prawną ich organizacji były postanowienia soboru laterańskiego (1215), zaś o rozwoju i charakterze tych szkół decydowały, w związku z osadnictwem na prawie niem., potrzeby tworzącego się wówczas samorządu miejskiego. W 1364 został założony przez Kazimierza III Wielkiego uniw. w Krakowie; oparty na wzorach uniw. w Padwie i Bolonii (bez wydziału teol., z rozwiniętym wydziałem prawa), odnowiony 1400 przez Władysława II Jagiełłę na wzór Sorbony (pełny, z 4 wydziałami), przyciągał wielu studentów z różnych krajów. Wartość i znaczenie uniw. w XV i XVI w. wiążą się z jego rolą jako ośr. dydaktyczno-nauk. (rozkwit krak. szkoły mat.-astr., geografii, prawa), a także z jego udziałem w życiu polit. państwa polskiego. W XVI w. Polska była ważnym ogniskiem kultury humanist. — renesansu. Do wszystkich szkół napływała młodzież szlachecka i mieszczańska, a także chłopska. Od poł. XVI w. bogacąca się szlachta wysyłała swych synów na studia za granicę, co z jednej strony ożywiało związki kulturalne Polski z Europą, z drugiej jednak — ujemnie wpływało na stan szkół krajowych. W 1519 bp J. Lubrański ufundował w Poznaniu gimnazjum akademickie (Akademia Lubrańskiego); stało się ono żywym ośr. studiów humanist., jego rozkwit był jednak krótkotrwały. Rozwój reformacji od poł. XVI w. przyczynił się do powstania szkół innowierczych, reprezentujących nowy typ gimnazjum humanist.; mimo często krótkotrwałego bytu odegrały one ważną rolę w rozwoju nauki i kultury w Polsce. Dużą prężność osiągnęły zwłaszcza gimnazja luterańskie: w Elblągu (1535, Elbląskie Gimnazjum Akademickie), Gdańsku (1558, Gdańskie Gimnazjum Akademickie), Toruniu (1568, Toruńskie Gimnazjum Akademickie), a także szkoły w Bojanowie, Wschowie, Rawiczu, Zdunach. Wśród szkół kalwińskich wysoki poziom osiągnęło gimnazjum w Pińczowie (zał. 1551). Duże zasługi w rozwoju oświaty położyli arianie (bracia polscy), m.in. Wojciech z Kalisza, rektor gimnazjum ariańskiego w Lubartowie, a po jego upadku — współtwórca jedynej w Europie akad. ariańskiej w Rakowie (Akademia Rakowska, 1602–38). Szkołę braci czeskich w Lesznie wsławiło kierownictwo (1636–41) J.A. Komeńskiego, wybitnego pedagoga czeskiego, organizatora szkolnictwa i autora podręczników. Rozkwit szkolnictwa różnowierczego przyczynił się do rywalizacji na gruncie szkolnictwa parafialnego, którego liczebność w XVI w. znacznie wzrosła. W 1564 został sprowadzony do Polski zakon nauczający — jezuici. Szybki rozwój ich kolegiów zapewnił zakonowi dominującą pozycję w szkolnictwie Rzeczypospolitej. Kolegia jezuickie w Wilnie i Lwowie dały początek dwóm uniw. — Akad. Wil. powołanej 1579 przez Stefana Batorego (Uniwersytet Wileński) i Akad. Lwow. zał. 1661 przez Jana II Kazimierza (Uniwersytet Lwowski). W XVII w. po zwycięstwie kontrreformacji, program i metody nauczania w szkołach jezuickich uległy skostnieniu. W czasie kryzysu Akad. Krak. i narastającego wpływu jezuitów na szkolnictwo, J. Zamoyski ufundował 1595 w Zamościu półwyższą uczelnię humanist., o charakterze świeckim, mającą kształcić światłych obywateli państwa, zdolnych do wypełniania obowiązków w służbie publicznej (Akademia Zamojska); program wiązał szkołę z życiem i potrzebami kraju; okres jej świetności nie trwał jednak długo.

Przełom w rozwoju szkolnictwa pol. nastąpił w XVIII w. dzięki reformom pijara, księdza S. Konarskiego; 1740 zał. on w Warszawie Collegium Nobilium, szkołę o nowym programie nauczania (filozofia nowoż., języki nowoż., elementy przyrodoznawstwa, „oczyszczona” łacina, elementy języka pol.), z gł. naciskiem na wychowanie obywatelskie. W tym duchu była też utrzymana reforma szkół pijarskich przeprowadzona 1753–56. Podobnym przemianom uległy niektóre szkoły jezuickie. W 1765 król Stanisław August Poniatowski powołał Szkołę Rycerską — pierwszą szkołę państw., utrzymywaną przez skarby: Koronny i Wielkiego Księstwa Litew., przeznaczoną dla synów drobnej szlachty i mającą na celu przygotowanie ich do służby wojsk. i publicznej. W 1773, po kasacie zakonu jezuitów, powołano Komisję Edukacji Narodowej (KEN), która — jako organ władzy państw. — przejęła zwierzchnictwo nad dawnymi kolegiami jezuickimi oraz licznymi szkołami zakonnymi. Ustanowiony przez Komisję hierarchiczny ustrój szkolny pozwalał na ujednolicenie polityki oświat. w stosunku do wszystkich szczebli nauczania. Nowy program szkół średnich wprowadzał język pol. jako wykładowy (zamiast łaciny), nauki przyr.-fiz., matematykę, elementy prawa, naukę moralną opartą na prawie naturalnym, natomiast ograniczał łacinę z lekturą pism autorów klasycznych. Zostały zreformowane Akad. Krak. i Akad. Wil. (autorem koncepcji był ksiądz H. Kołłątaj); 1775 KEN powołała Tow. do Ksiąg Elementarnych, które opracowało wiele podręczników, regulaminów i rozporządzeń. W wydanych 1780–83 Ustawach... KEN określiła ostatecznie kształt szkolnictwa pol. oraz zadania wychowawcze, obowiązki i prawa „stanu nauczycielskiego”. Reforma szkolna KEN przygotowywała młodych obywateli do podjęcia głębokich reform polit. oraz otwierała drogę do rozwoju nowocz. szkolnictwa; jej spuścizna weszła na stałe do dorobku pol. myśli pedagogicznej.

Akademia Krakowska, tablica erekcyjna przedstawiająca jej fundatora — Kazimierza III Wielkiego