Polska. Nauka. Pod zaborami

Polska. Nauka. Pod zaborami.

Po utracie niepodległości Polski życie naukowe nie ustało, wykazując w każdym zaborze pewne odmienności. W zaborze rosyjskim ośrodkami nauki były duże miasta: Warszawa i Wilno. W Warszawie już 1800 powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, skupiające uczonych różnych dziedzin; 1816–18 powołano Uniwersytet Warszawski; najwyższy poziom osiągnęła humanistyka (m.in. S. Staszic — mający również wybitne osiągnięcia w naukach przyrodniczych, zwłaszcza w geologii i mineralogii, T. Czacki, W. Surowiecki, F. Skarbek, S.B. Linde). Na Uniwersytecie Wileńskim wytworzył się ośrodek nauk przyrodniczych, w którym wyróżnili się bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy, S.B. Jundziłł, L.H. Bojanus, J. Wolfgang, M. Oczapowski, J. Frank. Humanistykę reprezentowali: J. Lelewel i G.E. Groddeck. W zaborze austr. życie nauk. skupiało się wokół UJ oraz Krakowskiego Towarzystwa Naukowego (zał. 1816); w humanistyce wyróżniali się J.S. Bandtkie i M. Wiszniewski, w medycynie — L. Bierkowski, w przyrodoznawstwie — L. Zejszner. We Lwowie ośr. nauki pol. była zał. 1817 fundacja Ossolińskich (Zakład Narodowy im. Ossolińskich). W zaborze pruskim, pozbawionym wyższej uczelni, życie nauk. zaczęło rozwijać się po założeniu Biblioteki Raczyńskich (1829) i Biblioteki Działyńskich (1828, biblioteki fundacyjne polskie), które stały się ośr. badań żródłowych i prac wydawniczych z historii i literatury pol.; 1857 utworzono Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które aż do odzyskania niepodległości było ważną społ. formą organizacji i finansowania nauki. W Poznaniu w 1. poł. XIX w. działali wybitni pedagodzy i filozofowie: E. Estkowski, B. Trentowski, A. Cieszkowski, K. Libelt.

Powstanie listopadowe 1830–31 i wydarzenia Wiosny Ludów 1848 spowodowały duże represje w pol. życiu nauk.; zamknięto uniw. w Warszawie i Wilnie, rozwiązano Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie, poddano kolejnej germanizacji uniw. w Krakowie, ograniczono działalność Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Lwowie; wielu uczonych emigrowałó (m.in. historyk J. Lelewel, filozof i matematyk J. Hoene-Wroński, chemik F.N. Walter oraz geolodzy: P.E. Strzelecki, który badał bogactwa naturalne Australii i I. Domeyko — Chile, inżynier E. Malinowski wprowadzał nowocz. myśl techn. w Peru). Ważnym dla życia nauk. w kraju 1830–60 było czasopiśmiennictwo; dużą rolę odgrywał wychodzący od 1841 miesięcznik nauk.-lit. „Biblioteka Warszawska”. Wzrosło zainteresowanie dziejami literatury, wychowania, prawa, rozwinęła się etnografia (O. Kolberg). W wyniku pewnej liberalizacji stosunków w Królestwie Pol., 1862 otwarto w Warszawie Szkołę Główną (1869 zamienioną w uniw. ros.), w której wykładało wielu wybitnych przyrodników (m.in. W. Taczanowski, B. Dybowski, A. Wrześniowski, J. Natanson) i lekarzy (J. Mianowski, W. Szokalski, T. Chałubiński).

Po upadku powstania styczniowego 1863–64 i wobec związanych z tym represji polit., oparcie dla nauki stanowiły czasopisma oraz różne społ. formy organizacji nauki; 1875 powstało w Warszawie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, mające charakter instytucji badawczej z zakresu nauk przyr., roln. i techn.; 1881 założono Kasę im. J. Mianowskiego, instytucję społ. o statusie zbliżonym do fundacji — ważne ogniwo życia nauk. w zaborze rosyjskim. Wśród Polaków zesłanych po powstaniu styczniowym na Syberię znależli się uczeni, którzy w nowych warunkach prowadzili owocne badania nauk. (m.in. B. Dybowski — badacz fauny okolic Bajkału, A.P. Czekanowski — badacz fizjografii i geologii Syberii oraz J. Czerski, geolog i paleontolog, badacz łańcuchów górskich w Zabajkalu). Niezależnie od zesłańców, z własnej woli pracowało w Rosji wielu pol. uczonych, którzy w miejscowych uczelniach i placówkach nauk. znajdowali dogodne warunki prowadzenia badań (m.in. w Petersburgu: psychiatrzy J. Baliński i J. Mierzejewski oraz lekarz, chemik i fizjolog M. Nencki, filolog klas. T. Zieliński, teoretyk prawa i socjolog L. Petrażycki, w Kazaniu: językoznawca J.N. Baudouin de Courtenay, w Charkowie: L. Cienkowski). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, niektórzy spośród działających w Rosji uczonych wrócili do kraju i pracowali na pol. uniwersytetach.

Po uzyskaniu autonomii (1873) Galicja zaczęła odgrywać główną rolę w życiu umysłowym kraju; możliwość nauczania w języku pol. uzyskały uniw. w Krakowie i Lwowie oraz Politechnika Lwowska; 1873 zaczęła działalność w Krakowie Akademia Umiejętności o ogólnokrajowym zasięgu, która umożliwiała druk prac nauk. oraz uzyskanie stypendiów uczonym z 3 zaborów. W 2. poł. XIX w. częste stały się studia Polaków za granicą na uniwersytecie i uczelniach techn., zwłaszcza w Austrii, Niemczech, Francji i Szwajcarii, a także wyjazdy nauk., których celem była specjalizacja i współpraca badawcza; Polacy w tym okresie często zajmowali katedry w obcych uczelniach i przyczyniali się do rozwoju nauki w tych krajach, gł. w dziedzinie medycyny, fizyki, chemii, biologii i prawa. Światowe znaczenie miał udział Polaków w badaniach w zakresie fizyki i chemii; M. Skłodowska-Curie wraz z mężem P. Curie stworzyli w Paryżu międzynar. ośr. badań nad promieniotwórczością, J. Wierusz-Kowalski zaś we Fryburgu w Szwajcarii — ośr. badań nad luminescencją. Ważne były prace M. Smoluchowskiego nad teorią kinetyczno-molekularną i ruchami Browna; Z. Wróblewski i K. Olszewski dokonali skroplenia powietrza (1883); znaczące wyniki w dziedzinie fizyki osiągnęli A. Witkowski i W. Natanson; chemicy (L.P. Marchlewski, S. Kostanecki, B. Radziszewski, J. Natanson) dokonali wielu syntez związków org., m.in. barwników. Dynamikę badań i osiągnięć w wielu dziedzinach nauki obrazują dziesiątki nazwisk uczonych pol., pracujących w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. w kraju i za granicą; w dziedzinie nauk techn. wyróżnili się m.in.: I. Mościcki, R. Zuber, S. Kierbedź, w dziedzinie medycyny — J. Dietl, T. Chałubiński, L. Rydygier, J. Mikulicz-Radecki; w biologii — H. Hoyer (st.), J. Nusbaum-Hilarowicz, A. Prażmowski, N. Cybulski, E. Godlewski (st.), L. Cienkowski, E.A. Strasburger, J. Rostafiński, pionier ruchu obrony przyrody — M. Raciborski, J. Paczoski. U schyłku XIX w. działało kilku wybitnych przedstawicieli nauk społ.: socjolog i prawnik — L. Gumplowicz, socjolog i ekonomista — L. Krzywicki, pedagog i pionier psychologii eksperymentalnej — J.W. Dawid, filozof, twórca filoz. szkoły lwowsko-warszawskiej — K. Twardowski, wybitny teoretyk prawa — L. Petrażycki; w dziedzinie językoznawstwa ważną rolę odegrał twórca tzw. kazańskiej szkoły lingwistyki — J.N. Baudouin de Courtenay, oraz J. Rozwadowski i zasłużony dla pol. gramatyki — A. Kryński; badania nad gwarami pol. rozwinęli L. Malinowski i J.A. Karłowicz; w filologii klas. uczonymi o eur. rozgłosie byli T. Zieliński i K. Morawski. Szczególnie intensywny był rozwój nauk hist.; wytworzyły się — gł. na podłożu oceny Polski przedrozbiorowej i ustalenia przyczyn rozbiorów, 3 szkoły hist.: konserwatywna krak. (J. Szujski, W. Kalinka, M. Dobrzyński), liberalna warsz. (A. Pawiński, T. Korzon, W. Smoleński) i umiarkowana lwow. (T. Wojciechowski, K. Liske, W. Kętrzyński, O.M. Balzer, Sz. Askenazy); przedmiotem zainteresowania historyków stały się zagadnienia dziejów oświaty od doby średniowiecza (A. Karbowiak, J. Danysz), zagadnienia kultury humanizmu renes. (W. Zakrzewski, K. Morawski, S. Windakiewicz), historii miast i dziejów społ.-gosp. (J. Ptaśnik, F. Bujak), historii nauki (L.A. Birkenmajer, S. Dickstein); bogate zbiory Biblioteki Jagiellońskiej i innych księgozbiorów pol. stały się podstawą opracowania pierwszej w Polsce wielotomowej Bibliografii polskiej K. Estreichera; z nauk hist. wyodrębniła się historia sztuki (W. Duszczkiewicz, M. Sokołowski), historia literatury pol. (P. Chmielowski, S. Tarnowski, I. Chrzanowski), historia kultury (A. Brückner). Przed wybuchem I wojny świat. nauka pol. dysponowała znacznym dorobkiem i możliwościami organizacyjnymi oraz liczną kadrą uczonych i instytucjami naukowymi.

Aparat do skraplania tlenu i azotu K. Olszewskiego i Z. Wróblewskiego, 1883 — Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Skłodowska-Curie Maria w laboratorium w Paryżu